एक फसलेली क्रांती !

ऑक्टोबर १९१७ मध्ये रशियन क्रांती झाली. विश्वभर साम्यवादी क्रांतीच्या विचारांचे वारे वाहू लागले. पीटर फ्रायर हा ब्रिटीश मार्क्सवादी लेखक. त्यांनी त्यांच्या लेखनातून तथाकथित क्रांतीचे उत्तम विश्लेषण केले. तो म्हणतो, ‘क्रांतीच्या वेळी शोषितांच्या मनात शोषकांविरुद्धची चीड निर्माण होणे, ही स्वाभाविक गोष्ट आहे; परंतु जेव्हा शोषित शोषकांविरुद्ध बंड करतात, त्या वेळेस क्रांतीचे नेतृत्व करणार्‍या पुढार्‍यांमध्ये २ प्रकारचे पुढारी असतात.

पहिल्या प्रकारातील पुढार्‍यांना हे शोषक नकोत, असे तर वाटते; पण शोषण करणार्‍या लोकांची जी जीवनमूल्ये आणि जीवननिष्ठा असते, ती या पुढार्‍यांमध्येही असते. हे शोषक नकोत; म्हणून त्यांना हाणून पाडायला पाहिजे आणि त्या ठिकाणी आम्ही यायला पाहिजे, अशी भावना त्यांच्यामध्ये असते; पण जीवननिष्ठा आणि जीवनमूल्ये तर शोषकांचीच असतात.’ तेव्हा फ्रायरने असे म्हटले, ‘क्रांती होते, ती यशस्वीही होऊ शकते, त्यातून शोषकवर्गाचा बीमोडही होऊ शकतो. शोषितांचे पुढारी सत्तेवरही येऊ शकतात; पण त्यांची जीवनमूल्ये तीच रहातात, जी शोषकवर्गाची असतात. तेव्हा हे नवीन पुढारी सत्तेवर आल्यानंतर ते ‘दुप्पट सूडबुद्धीने’ त्याच प्रकारचा व्यवहार चालू ठेवतात. जनता पुन्हा शोषणाला फसते. शोषण करणार्‍यांचे चेहरे फक्त पालटतात; पण शोषणाची प्रक्रिया चालू रहाते.’ फ्रायरचे वरील विधान सिद्ध करणारी अनेक उदाहरणे इतिहासात आहेत. त्यांपैकी आफ्रिकन-अमेरिकन (निग्रो) लोकांचे ब्रिटीश गयानामधील उदाहरण दिग्दर्शक ठरेल.

१. गयाना देशात निग्रोंनी क्रांतीद्वारे देश स्वतंत्र करणे; पण पुढे त्यांनी शोषक बनून भारतियांचा छळ करणे

एकेकाळी ब्रिटीश गयानामध्ये निग्रोंची लोकसंख्या ३३ टक्के आणि भारतियांची ५२ टक्के होती. इंग्रजांचे साम्राज्य असतांना निग्रो जमातीवर गोरे लोक अत्याचार करत. त्यामुळे निग्रोंच्या मनात गोर्‍यांविषयी विद्वेष आणि इतरांच्या मनांत निग्रोंविषयी सहानुभूती अशी स्थिती होती. दुसर्‍या महायुद्धानंतर इतर देशांप्रमाणे ब्रिटिशांनी गयानाच्या सत्तेचे हस्तांतरण केले. विदेशी सत्तांच्या साहाय्याने सरकार बनवल्यानंतर निग्रोंनी स्वतःची वृत्ती एकदम पालटली. गोर्‍यांविरुद्धचा द्वेष आता भारतियांविरुद्ध प्रखर झाला. सार्वजनिक जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत अल्पसंख्य निग्रो बहुसंख्य भारतियांचा उघड उघड छळ करू लागले. जो इतिहास ब्रिटीश गयानाचा आहे, तो आणि तसाच त्रिनिदाद अन् सूरीनाम यांचाही आहे. क्रांतीसाठी शोषित समाज विद्रोह करून उठतो आहे, हे एवढे पुरेसे नाही. त्यांची जीवनमूल्येही शोषकांच्या जीवनमूल्यांहून भिन्न असली पाहिजेत. तसे नसेल, तर विजयी झालेला शोषित समाज स्वत:च शोषकाची भूमिका दुप्पट आवेशाने पार पाडतो.

२. क्रांतीनंतर पुन्हा शोषणाची प्रक्रिया चालू झाल्याने पुन्हा क्रांतीची आवश्यकता जाणवणे

पुढार्‍यांचा दुसरा एक वर्ग असा असू शकतो की, ज्यांची जीवनमूल्ये निराळी आहेत. त्यांना शोषकांना हटवून निराळ्या जीवनमूल्यांकरता क्रांती घडवून आणायची आहे; म्हणून यांच्या हाती सत्ता आल्यामुळे हे लोक केवळ सत्तेच्या हव्यासापोटी वाहून न जाता नवीन पद्धतीने समाजाची रचना करतील; पण फ्रायरने असे म्हटले आहे, ‘आतापर्यंत झालेल्या निरनिराळ्या क्रांतींमध्ये हाच अनुभव आलेला आहे की, शोषकांपेक्षा निराळी जीवनमूल्ये आणि निरनिराळ्या जीवननिष्ठा जोपासना करणारे क्रांतीकारकांचे पुढारी फार अपवादात्मक असतात. क्रांती होऊन एक शोषकवर्ग जरी हटला, तरी पुन्हा शोषणाची प्रक्रिया नवीन नेतृत्वाच्या खाली चालू होते आणि पुन्हा एकदा क्रांतीची आवश्यकता निर्माण होते.’ हीच गोष्ट माओ-त्से-तुंगने चीनमधील सांस्कृतिक क्रांतीचा सूत्रपात करतांना सांगितली आणि त्याने अखंड क्रांतीचा सिद्धांत सांगितला.

३. चीनमध्ये साम्यवादी शासनाची स्थापना

चीनमध्ये वर्ष १९४९ मध्ये राज्यक्रांती झाली. माओ-त्से-तुंग आणि त्याचे सहकारी यांनी यादवी युद्ध जिंकून तेथे साम्यवादी शासनाची स्थापना केली. या राजवटीत काही तरी भव्यदिव्य, चिरकाल टिकणारे आणि नावीन्यपूर्ण करण्याची माओची ईर्षा अन् आकांक्षा होती. त्यातूनच त्याने ‘हंड्रेड फ्लॉवर्स ब्लूम’ (चिनी बुद्धीजीवींना चळवळीत सहभागी होण्यासाठी दिलेली घोषणा) आणि ‘सांस्कृतिक क्रांती’, असे २ प्रयोग केले; परंतु प्रत्यक्षात या दोन्ही प्रयोगांत चीनमध्ये अधिक विध्वंस अन् अंदाधुंदी माजली. परिणामत: माओला हे दोन्ही प्रयोग थांबवावे लागले. चेन-यू हा माओचा एक निकटचा सहकारी होता. आयुष्याच्या संध्याकाळी ते दोघे गप्पा मारत बसले होते. त्या वेळी चेन माओला म्हणाला, ‘मॅन्स कपॅसिटी टू चेंज मटेरिअल वर्ल्ड इज व्हेरी लिमिटेड.’ (माणसाची भौतिक जग पालटण्याची क्षमता फारच मर्यादित आहे.)

४. भारतातील साम्यवादी पक्ष वैचारिक दिवाळखोर आणि पथभ्रष्ट

वर्गविहीन समाजरचना अस्तित्वात आणण्याचे स्वप्न जगभरातील कोणत्याही साम्यवादी क्रांतींमध्ये आजतागायत साकार होऊ शकले नाही. चीनच्या राज्यक्रांतीनंतर भारतातील मार्क्सवादी नेत्यांनी क्रांती करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला. वर्ष १९५७ मध्ये केरळमध्ये मार्क्सवादी प्रथम सत्तेत आले. त्यानंतर बंगाल, त्रिपुरा या राज्यांत ते सत्तेत आले; परंतु मार्क्सवादाला अपेक्षित असलेली क्रांती साम्यवादीशासित राज्यांमध्ये यशस्वी होऊ शकली नाही.

वर्ष १९६४ मध्ये साम्यवादी पक्षातच फूट पडून ‘मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्ष’ (माकप) आणि ‘भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष’ (भाकप) हे २ पक्ष झाले. माकपने क्रांतीशी आपणच एकनिष्ठ असल्याचा दावा करत ‘क्रांती घडवायची असेल, तर मतपेटी नाही, तर बंदुकीच्या नळीची आवश्यकता आहे’, असे सूत्र सांगितले; परंतु वर्ष १९६७ मध्ये माकपने काँग्रेसच्या फुटीर गटाशी संगनमत करून बंगालमध्ये सत्ता हस्तगत गेली. चारू मुजुमदार यांनी यावर फारकत घेऊन वर्ष १९६७ मध्ये नक्षल चळवळ चालू केली. मार्क्सवादी विचारसरणीचे ते अधिक हिंसक स्वरूप होते.

प्रस्थापित व्यवस्थेविरुद्ध टोकाची भूमिका घेणार्‍या या बंडखोर चळवळीने अनेकांना आकर्षित केले होते; परंतु मुजुमदार याच्या मृत्यूनंतर या चळवळीची अनेक शकले झाली. वर्ष २००४ मध्ये देशभर विखुरलेल्या गटांचे ऐक्य झाले आणि ही चळवळ अधिक हिंसक बनली; परंतु आज त्याचे पूर्ण पालटलेले स्वरूप पुढे आले आहे. भारतातील साम्यवादी पक्ष वैचारिक दिवाळखोर आणि पथभ्रष्ट झाले आहेत. साम्यवादी पक्ष तर स्वतःच्या अस्तित्वाचीच लढाई करत आहे. ‘वर्ष २०५० मध्ये देहलीची सत्ता काबीज करू’, अशा वल्गना करणार्‍या माओवादी नेतृत्वाने तत्त्वज्ञान बंदुकीच्या नळीत बंद केले आहे. त्याची जागा केवळ आतंकवादाने घेतली आहे. वर्गसंघर्ष, सामाजिक आंदोलन यांऐवजी क्रौर्य, हिंसा, महिलांचे लैंगिक शोषण, सार्वजनिक आणि राष्ट्रीय मालमत्तेचा विध्वंस यांवर भर दिला जात आहे. लोकयुद्धाची संकल्पना लोप पावून नक्षलवादी चळवळीचा प्रवास खंडणीशाहीकडे चालू झाला आहे. माओवादी संघटनेतही अंतर्गत विद्रोह चालू झाला आहे.

५. मानसिक क्रांतीची आवश्यकता

ज्या ज्या वेळी शोषकांविरोधात नवजागृत शोषित समाजाचे बंड होते, त्या वेळेला हे लक्षात ठेवण्यासारखे असते की, त्यामध्ये केवळ मनातील आवेश, चीड ही अनियंत्रित असते. माओवाद ही तशीच एक प्रतिक्रिया आहे. त्यामुळे काहीतरी तोडफोड, सूड घेण्याची भावना आदी शोषितांच्या मनामध्ये येऊ शकतात; परंतु त्यातून सर्व समाजाला बरोबर घेऊन जाणारा कोणताही एक नवा मार्ग येऊ शकत नाही. शोषित स्वत: यशप्राप्तीनंतर शोषक बनतात. हा प्रत्येक क्रांतीचा अनुभव आहे. तेव्हा बंड करणे, हे स्वाभाविक असले तरी त्यातून समस्येचे निराकरण होऊ शकत नाही. समस्येचे निराकरण खरोखर व्हायचे असेल, तर सामाजिक आणि आर्थिक दृष्टीने जे कमकुवत लोक आहेत, त्यांची काळजी घेण्याची स्वाभाविक प्रवृत्ती समाजात निर्माण झाली पाहिजे. त्यासाठी ‘माओवादी’ क्रांतीची नव्हे, तर मानसिक क्रांतीची आवश्यकता आहे.

– श्री. रवींद्र माधव साठे, सभापती, ‘महाराष्ट्र राज्य खादी व ग्रामोद्योग मंडळ’ आणि सचिव, ‘सावरकर दर्शन प्रतिष्ठान’, मुंबई. (२.११.२०२४)

(साभार : दैनिक ‘महाराष्ट्र टाईम्स’)