कांस्याच्या थाळीने किंवा वाटीने तळपायांना मालिश का करावे ?
आपल्याकडे आयुर्वेदाच्या ग्रंथामध्ये ‘पादाभ्यंग’ सांगितलेले आहे. त्यात कांस्याच्या वाटीने पायाला गायीचे तूप किंवा खोबरेल तेल चोळणे, हा प्रमुख उपचार सांगितला आहे. त्याचे लाभ पुढीलप्रमाणे आहेत –
१. शरिरातील वाताचे प्रमाण न्यून करण्यासाठी
२. शरिरात वाढलेली अतिरिक्त उष्णता न्यून करण्यासाठी
३. डोळ्याच्या स्नायूंना चालना मिळण्यासाठी
४. शरिरातील थकवा न्यून होऊन थंडावा वाढवण्यासाठी
५. मधुमेहामुळे होणार्‍या पायाच्या संवेदना न्यून होण्यासाठी
६. निद्रानाशाची समस्या आटोक्यात रहाण्यासाठी
७. पित्ताचा त्रास न्यून करण्यासाठी
८. गुडघेदुखी, टाचदुखी, कंबरदुखी अशा त्रासाचे प्रमाण न्यून करण्यासाठी
९. पायावरची सूज न्यून करण्यासाठी
१०. तळव्याला भेगा पडणे, तसेच पायाची जळजळ होणे या समस्या न्यून करण्यासाठी
११. ‘व्हेरिकोज व्हेन्स’वर उपयुक्त
१२. डोळ्याखालील काळेपणा न्यून करण्यासाठी
१३. चेहर्‍यावरील काळे डाग न्यून करण्यासाठी
वात मर्यादित ठेवण्यासाठी कांस्याच्या थाळीद्वारे मालिश उपयुक्त !
भावप्रकाश’ या ग्रंथात म्हटले आहे, ‘कांस्यम बुद्धीवर्धकम ।’ आपल्या मराठीत एक म्हण आहे, ‘तळपायाची आग मस्तकात जाणे’ आणि ती अक्षरशः खरी आहे. तळपायाला कांस्याच्या थाळीने मालिश केल्याने डोके शांत होते का? याचे उत्तर या म्हणीत सापडते.
वात हा अनेक रोगांचा मूळ आहे, त्याचे शमन करून मर्यादित ठेवण्यासाठी कांस्याच्या थाळीने मालिश करण्याचा उपचार अतिशय परिणामकारक आहे. याचा अनुभव अनेकांना आल्याने युरोप आणि अमेरिका येथे भरपूर पैसे मोजून लोक हा उपचार घेत असतात. संस्कृतमध्ये एक श्लोक आहे, ज्यात म्हटले आहे, ‘जो मनुष्य झोपण्यापूर्वी तळपायांना मालिश करतो, त्याच्यापासून रोग असे दूर रहातात, जसे गरूडापासून साप !’
आपल्या शरिरात ७२ सहस्र नाड्या आहेत. त्यातील बर्‍याच नाड्यांचा शेवट हात आणि पाय यांच्या तळव्यात होतो. त्यामुळे तळव्यांची मालिश हा अनेक दुखण्यावरचा एक गुणकारी अन् अल्प व्ययाचा उपाय आहे.
ऐतिहासिक वारसा
कांस्य हा धातू आपल्याला केवळ सुवर्ण आणि रौप्य पदकांसह कांस्य पदक देतात म्हणून माहिती आहे. भारतात बहुतेक प्रांतामध्ये लग्नामध्ये मुलीला कांस्याची वाटी देण्याची प्रथा दिसून येते; पण तिचा उपयोग मात्र अल्पच केला जातो. कांस्य हा तांबे आणि जस्त यांचा संमिश्र धातू असून आयुर्वेदाने त्याचा उपयोग शरिरातील उष्णता न्यून करण्यासाठी म्हणून ५ सहस्र वर्षांपूर्वीपासून सांगितलेला आहे.
गुजरातमध्ये जेवणासाठी कांस्याच्या थाळ्याच वापरतात. पूजेसाठी कांस्याचे तबक वापरले जाते. मंजुळ आवाजासाठी मंदिरातील घंटांसाठीही कांस्यच वापरले जाते, तसेच काठिण्य आणि ‘ऑक्सिडेशन’ (पदार्थाचा प्राणवायूशी संयोग) न होण्याच्या गुणधर्मामुळे तोफा बनवण्यासाठी हा धातू वापरला जात असे. पूर्वी रशियामध्ये चर्चघंटा, तर स्पेन आणि पोर्तुगाल येथे या धातूच्या तोफा बनवत असत.
‘वातव्याधीहरम कफप्रशनम कांतीप्रसादावहम त्वगवेवर्ण्य विनाशनम रुचिकरमम सर्वांग दाढर्याप्रदम आग्नेरदीप्तीकर्मम बलोपजननं प्रस्वेद मेदोप महं पदभ्याम मर्दनमुदिशनती मूनया: श्रेष्ठम सदा प्राणायाम’ – म्हणजे ऋषिमुनी सांगतात की, पायाला तेल किंवा तुपाने मालिश करणे कफनाशक, सुवर्णासमान कांती प्रदान करणारे, त्वचेचा वर्ण गौर करणारे, अग्नि प्रदीप्त करणारे, बलकारक, मेद-स्वेद कमी करणारे आहे.
– डॉ. प्रमोद ढेरे, निसर्ग उपचारतज्ञ, आरोग्यविषयक व्याख्याते आणि लेखक, पिंपरी-चिंचवड, जिल्हा पुणे.