दिवाळी : हिंदूंचा एक प्रसिद्ध सण !
आश्विन कृष्ण त्रयोदशीपासून कार्तिक शुक्ल द्वितीयेपर्यंत प्रत्येक तिथीस आनंदकारक घटना घडलेल्या असल्यामुळे या पाचही दिवशी दीपमाला लावून हा उत्सव साजरा करतात; म्हणूनच ‘दीपावली’ किंवा ‘दिवाळी’ या नावाने हा सण ओळखला जातो. पावसाळा संपून शरद ऋतू (ऑक्टोबर महिना) चालू होत असल्यामुळे या उत्सवाला धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व आले आहे. या वेळी नवे धान्य सिद्ध झालेले असते; म्हणून हा कृषीविषयक आनंदोत्सवही आहे. दिवाळीच्या पाचही दिवसांचे माहात्म्य सांगणार्‍या अनेक कथा पुराणांत सांगितलेल्या आहेत.
१. वसुबारस
धनत्रयोदशीच्या आदल्या दिवशी गोवत्स द्वादशी असते. याला ‘वसुबारस’ असेही म्हणतात. या दिवशी सुवासिनी ‘सवत्स’ गायीची (वासरासह गायीची) पूजा करतात. या दिवसालाही दिवाळीचाच एक दिवस मानतात.
२. धनत्रयोदशी
आश्विन कृष्ण त्रयोदशीला ‘धनत्रयोदशी’ हे नाव आहे. यमराजाने त्याच्या दूतांना ‘या दिवशी जो दीपदान करील, त्याला अपमृत्यू येणार नाही’, असे सांगितल्याची कथा आहे; म्हणून या दिवशी मंगलस्नान करून दीप लावतात. यमराजासाठी दक्षिणेकडे तोंड करून याच दिवशी दिवा लावायचा असतो. इतर वेळी दक्षिणेकडे तोंड करून दिवा लावणे अशुभ समजतात.
३. नरकचतुर्दशी
आश्विन कृष्ण चतुर्दशीला ‘नरकचतुर्दशी’, असे नाव आहे. या दिवशी श्रीकृष्णाने नरकासुराचा वध केला आणि त्याच्या बंदीवासात असलेल्या १६ सहस्र स्त्रियांना बंधमुक्त केले. नरकासुराच्या रक्ताचा टिळा लावून श्रीकृष्ण सूर्योदयापूर्वी परत आला. त्या वेळी त्यास मंगलस्नान घालून ओवाळण्यात आले. याची स्मृती म्हणून सूर्योदयापूर्वी स्नान करून दिवे लावतात आणि आनंदोत्सव साजरा करतात.
४. लक्ष्मीपूजन
आश्विन कृष्ण अमावास्येच्या रात्री ‘लक्ष्मीपूजन’ केले जाते. लक्ष्मी हे सौंदर्याचे, प्रेमाचे आणि वैभवाचे प्रतीक आहे. संयमपूर्वक धन संपादन केले, तर मनुष्याचे कल्याण होते. यासाठी धनलक्ष्मीची या दिवशी पूजा करायची असते. या दिवशी लक्ष्मी सर्वत्र संचार करत असते. ‘जेथे स्वच्छता, मांगल्य, प्रकाश आढळेल, तेथे ती निवास करते’, अशी समजूत असल्यामुळे या रात्री दिव्यांची रोषणाई करतात. घरातील कचरा, घाण म्हणजे अलक्ष्मी दूर करणारी केरसुणी हिला लक्ष्मी मानून तिची पूजा करण्याची प्रथा काही ठिकाणी आहे.
या दिवशी महाविरांचे निर्वाण झाले; म्हणून जैन लोक या दिवशी सर्वत्र दिवे लावून हा दिवस पाळतात. ‘महाविरांचा प्रकाश सर्वत्र पसरावा’, हा उद्देश त्यामागे असावा.
५. बलीप्रतिपदा
कार्तिक शुक्ल प्रतिपदेला ‘बलीप्रतिपदा’ हे नाव आहे. या दिवशी श्रीविष्णूने वामनावतार घेऊन बळीराजाला पाताळात लोटले. ‘या दिवशी दीपदान करील, त्याला यमयातना भोगाव्या लागणार नाहीत’, असा वर वामनाने बळीला दिला. या दिवशी बलीपूजा करण्याचीही पद्धत आहे. या दिवसापासून विक्रम संवत चालू होते; म्हणून याला ‘दिवाळी पाडवा’ म्हणतात. हिंदूंच्या साडेतीन शुभमुहूर्तांपैकी एक मुहूर्त आहे. या दिवशी पत्नीने पतीला ओवाळण्याची पद्धत आहे. गोवर्धनपूजा करण्याचीही प्रथा काही ठिकाणी आढळते. हा दिवाळीचा मुख्य दिवस मानतात.
६. भाऊबीज
कार्तिक शुक्ल द्वितीयेला ‘भाऊबीज’ हे नाव आहे. या दिवशी यम त्याच्या बहिणीकडे गेला, तेव्हा तिने त्याला ओवाळले आणि आनंद व्यक्त केला. तेव्हापासून बहिणीने भावाला ओवाळण्याची प्रथा रूढ झाली.
७. उत्सवाचा आनंद लुटा !
भारताच्या निरनिराळ्या भागांत दिवाळीसंबंधी भिन्नभिन्न लोकाचार दिसून येतात. वर्षात सलग ५ दिवस येणारा हा दीपोत्सव असतो. दिवाळीचा सण विशेष महत्त्वाचा असल्यामुळे तो मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. दिवाळीत घरांवर आकाशदिवे लावतात. त्यामुळे शिव, विष्णु, यम आदी देव संतुष्ट होऊन समृद्धी देतात, असे पुराणांत सांगितले आहे. निरनिराळी मिष्टान्ने आणि फराळाचे पदार्थ करून त्याचा नैवेद्य देवांना दाखवतात. आप्तजन आणि इष्टमित्र यांना फराळासाठी बोलावतात. विविध प्रकारचे फटाके फोडून सर्वजण या उत्सवाचा आनंद लुटतात.
– वि.वि. भिडे (साभार : ‘मराठी विश्वकोश’चे संकेतस्थळ)