मराठीचा उत्कर्ष म्हणजे मराठी भाषिकांचा (स्वतःचाच) उत्कर्ष !
आपल्या वर्णमालेतील ‘ष’ हे अक्षर(ही) अलीकडे अनेकांना खुपू (टोचू) लागले आहे. नागरी लिपीच्या वर्णमालेतून ऋ, ॠ, लृ, ङ, ञ यांसह ‘ष’ हे अक्षर वगळण्याचे प्रयत्न चाललेले दिसतात. मराठीतील काही प्रकाशकांनी छापलेल्या मुलांसाठीच्या अंकलिपीतून ‘ङ’ आणि ‘ञ’ ही दोन अक्षरे अनावश्यक ठरवून गाळली आहेत ! हा चुकीचा पायंडा आहे. ‘ष’ हा एक स्वतंत्र ध्वनी आणि उच्चार आहे. मूर्धन्य स्थानचा हा संघर्षी उच्चार / ध्वनी (‘रिट्रोफ्लेक्स् फ्रिकेटिव्ह) आहे. हे झाले त्याचे वर्णन. थोडक्यात सांगायचे, तर हा ध्वनी ट, ठ, ड, ढ, ण आणि ळ यांच्या पट्टीतीलच ध्वनी / उच्चार आहे. (तसा ‘र’ हाही मूळचा तिथलाच, म्हणजे मूर्धन्य ध्वनी आहे.)
१. लिपीविषयी प्रबोधन करणे महत्त्वाचे !
‘एक उच्चार = एक अक्षर’ आणि ‘एक अक्षर = एक ध्वनी’ या ब्राह्मीतील अन् नागरी लिपीतील मूळ नियमानुसार ‘ष’ हे अक्षर ब्राह्मीत अगदी प्रारंभीपासून अस्तित्वात आले. नंतरच्या काळात ब्राह्मीची ग्रंथलिपी, शारदा, मल्याळम्, तेलुगु, कन्नड, बंगाली, उडिया आदी अनेक प्रादेशिक वळणे सिद्ध झाली. भारतातील या सर्व प्रादेशिक लिप्यांमध्ये ब्राह्मी/नागरीतील सर्व अक्षरे समाविष्ट झालेली होती.
अगदी अलीकडे सुलभीकरणाच्या नि उच्चारानुसार लेखनाच्या नावाखाली नागरी लिपीतील बरीच अक्षरे गाळली जात आहेत. याविषयी उत्साही लोक म्हणतात, ‘सर्वसामान्य माणसे या अक्षरांचे उच्चार वेगळे करत नाहीत; म्हणून ही अक्षरेच लिपीतून रहित करावीत. ‘श’ आणि ‘ष’ यांचा उच्चार एकच प्रकारे केला जात असेल, तर ‘ष’ हवाच कशाला ? ‘रु’ नि ‘रू’ असतांना मग ‘ऋ’ नि ‘ॠ’ कशाला हवेत ?’ हा युक्तीवाद तर्कदुष्ट असला, तरी घातकही आहे. याच तर्कानुसार सर्वसामान्य लोक ‘साही सक्कं सत्तेचाळीस’ म्हणतात; म्हणून ‘गणितात ते ग्राह्य मानायचे कि सर्वसामान्यांचे पाढे सुधारायचे ?’, असा प्रश्न विचारता येतो. अर्थात् पाढे सुधारायचे, हे प्रश्नावरील उत्तर आहे. त्याचप्रमाणे लिपीविषयीही प्रबोधन करणे, हेच उत्तर असू शकते. ‘ऋ’, ‘ॠ’, ‘लृ’, ‘ङ’, ‘ञ’, ‘ष’ हे उच्चार आपल्या भाषाबांधवांना नीटपणे शिकवायचे, अक्षरे गाळायची नाहीत !
२. स्वभाषेतील अक्षरे बाद करणे म्हणजे आत्मघातच !
मध्यंतरी कटकचा एक पत्रकार भेटला होता. तो म्हणाला, ‘‘सध्या आम्ही उडिया लिपीतला ऋषी या शब्दातला ‘ऋ’ रहित केला आहे.’’ ‘‘मग तुम्ही ऋषी शब्द कसा लिहिता’’, मी त्याला विचारले. ‘‘सध्या आम्ही उडिया भाषेत ‘ऋषी’ हा शब्दच वापरत नाही, मुनी वापरतो’’, असे पत्रकार विजयी मुद्रेने उत्तरला. मी म्हटले, ‘‘मग ऋषी कपूरविषयी बातमी द्यायची झाली, तर तुम्ही काय करणार ? ऋषी कपूरला ‘मुनी कपूर’ म्हणणार का ?’, मी विचारले. पत्रकार विचारात पडला.
आपण एक एक करत अक्षरेच बाद केली, तर अर्थाचा घोटाळा होईल. मूळ शब्दांशी असलेले नाते लुप्त होईल. लेखनात अराजकता माजेल. हिंदी, बंगाली, तमिळ, कन्नड अशा सुप्रतिष्ठित भाषिकांनी आपल्या लिप्यांविषयी असे आततायी निर्णय घेतलेले नाहीत, शब्द गाळले नाहीत, की अक्षरे बाद केली नाहीत. आपणही असा आत्मघात करू नये.
३. भाषेतील अडचणी सोडवण्यासाठी तिचा अभ्यास करायला हवा !
जगातील भाषांचा नि लिप्यांचा इतिहास पाहिला, तर अशा तर्‍हेच्या – उच्चार नि अक्षरे यांच्या संदर्भातील अडचणी उर्दू, फारसी, इंग्लिश, फ्रेंच, जर्मन वगैरे भाषिकांनाही आल्या, तेव्हा त्यांनी त्यांच्या लिपीतील अक्षरे गाळली नाहीत, तर प्रसंगी नव्या अक्षरांची भरच घातली. उदाहरणार्थ उर्दूत ड़, ढ़, फ्रेंचमध्ये w, k, q, c इंग्लिशमध्ये w, q, c इत्यादी. आपल्या भाषाबांधवांच्या विशेष शिक्षणाची आणि प्रशिक्षणाची सोय केली. जगात भाषांच्या नि लेखनाच्या संदर्भात काय काय घडले ? कुणाला काय अडचणी आल्या ? त्यांनी त्या कशा सोडवल्या ? याचा विचार मराठी भाषिकांनी अभ्यासला, तर योग्य मार्ग नक्कीच दिसेल. आततायीपणा होणार नाही.
४. ऋगवेदातही ‘ळ’ अक्षर आढळणे
दुसरा मुद्दा आहे, तो ‘ळ’चा. बहुतेक मराठी भाषिकांचा समज असतो की, ‘ळ’ हा ध्वनी (रेट्रोफ्लेक्स, लॅटरल स्टॉप) फक्त मराठीत आहे. ‘ळ’ अक्षर असलेली मराठी ही जगातील एकमेव भाषा आहे’, असे सांगणारेही भेटत असतात. संस्कृतमध्ये ‘ळ’ अक्षर नाही, हे खरे; पण अभिजात संस्कृतहूनही जुन्या असलेल्या ऋग्वेदाच्या वैदिक भाषेत ‘ळ’ आहे. ऋग्वेदाचा प्रारंभच ‘अग्निमीळे पुरोहितम्’ असा आहे. (ऋग्वेद काळातील ‘ळ’ यजुर्वेदात ‘ड’ होतो. मराठीच्या विदर्भ बोलीतही ‘ळ’चा ‘ड’ होतो.) इतर ३ वैदिक भाषांमध्ये (यजुर्वेदीय, अथर्ववेदीय, सामवेदीय) आणि अभिजात संस्कृतात ‘ळ्’ ध्वनि नसला, तरी प्राकृत नि बर्‍याच आधुनिक भाषांमध्येही तो आहे. भारतातच मराठीखेरीज गुजराती, राजस्थानी, पंजाबी, हरियाणवी, उडिया, कन्नड, तेलुगु, तमिळ, मल्याळम् या भाषांमध्ये ‘ळ्’ ध्वनी आहे. तमिळ आणि मल्याळम् भाषांमध्ये ‘ळ’चे ‘स्पर्श’ (स्टॉप) आणि ‘घर्ष’ (फ्रिकेटिव्ह) असे दोन्ही प्रकार आहेत.
५. विदेशी भाषांमध्ये ‘ळ’चा उच्चार आढळणे
युरोपातील भाषांमध्ये ‘ळ’ नसला, तरी आशियातील इतर अनेक भाषांमध्ये ‘ळ’ ध्वनी प्रचुरतेने आढळतो. चीनमध्ये चिनी परिवारातील ७ प्रमुख भाषा आहेत. (चीनमध्ये तिबेटी, उग्य्हूर, कज़ाक वगैरे अनेक भाषा आहेत; पण त्या वेगळ्याच परिवारातील आहेत.) चिनी परिवारातील मुख्य भाषा ‘मंदारिन, यूए (कॅन्टनीज), शिआङ्, मिन्, गान्, वू, हाका’, अशा आहेत. विशेष म्हणजे या सातही भाषांमध्ये ‘ळ’ हा ध्वनी येतो. ‘ळ’ हा ध्वनी जगातील कोणत्याही भाषेत शब्दाच्या प्रारंभीला येत नाही, हे त्याचे जागतिक वेगळेपण आहे. ‘ळ’ ध्वनी असलेल्या या भाषा बोलणार्‍यांची संख्या चीनमध्ये १२० कोटींहून अधिक आहे. भारतात ‘ळ’ अक्षर असलेल्या भाषा बोलणार्‍यांची संख्या अनुमाने ५० कोटी आहे. काही अभ्यासकांचा दावा असतो की, ‘ळ’सह सारे मूर्धन्य (रेट्रोफ्लेक्स) ध्वनी द्रविडी भाषांमध्येच येतात / असतात; पण ‘ळ’चा हा विस्तार पहाता तो मुद्दाही गळून पडतो. मूर्धन्य ध्वनी ही काही तथाकथित द्रविडी भाषांची मक्तेदारी नाही. वैदिक नि संस्कृत भाषांमध्ये ‘र्’ हा ध्वनीही मूर्धन्य आहे. दक्षिण अमेरिकेत पैराग्वेतील ‘ग्वाराणी’ भाषेत खणखणीत ‘ड्’ नि ‘ण’ हे दंतमूलीय (अल्व्हेलर) ध्वनी वापरात आहेत.
६. मराठी भाषेचा उत्कर्ष करण्यासाठी तिचा अधिकाधिक वापर करणे आवश्यक !
‘ष’ आणि ‘ळ’ या अक्षरांच्या निमित्ताने आपण आपल्या भाषांकडे कसे पहातो ?, याचा विचार करायला हवा. आपल्या भाषेचा उत्कर्ष आपल्याच हाती असून तिचा अधिकाधिक वापर होणे आवश्यक आहे. आपल्या बोली महत्त्वाच्या आहेतच. भाषा आणि संस्कृती यांचे थेट नाते असल्याने बोलीभाषा टिकवणे महत्त्वाचे आहे; मात्र ‘बोली भाषांचे संवर्धन, म्हणजे प्रमाण भाषेला विरोध’ असे नाही. त्यामुळे प्रमाण उच्चारांचे शिक्षण किंवा प्रशिक्षण सर्व शिक्षकांना देऊन ते विद्यार्थ्यांपर्यंत झिरपेल, यासाठी व्यापक प्रयत्न हवेत. सर्वच भाषाप्रेमींनी या कामात साहाय्य करावे. हे काम फार अवघड नाही; पण ते आपोआप होणारे नाही. आपण सर्वांनी ते प्रामाणिकपणे नि नित्यनेमाने करायला पाहिजे. मराठीचा उत्कर्ष म्हणजे मराठी भाषिकांचा उत्कर्ष; म्हणजे आपलाच !
– डॉ. अविनाश बिनीवाले, भाषाशास्त्राचे अभ्यासक, पुणे.
(साभार : फेसबूक)