सनातन धर्म म्हणजे काय ?

‘सना’ या शब्दाचा मूळ अर्थ प्राचीन, जुना असा आहे. काळाचा निर्देश करणारा ‘तन’ हा प्रत्यय जोडून ‘सनातन’ हा शब्द सिद्ध होतो. ‘प्राचीन काळापासून चालत आलेला, शाश्वत, चिरंतन’, असा त्याचा अर्थ होईल. असाच ‘तन’ हा प्रत्यय जोडून सिद्ध झालेले ‘पुरातन’ किंवा ‘अद्यतन’ यांसारखे शब्द आपल्या परिचयाचे असतात. ‘सनातन’ हे एक विशेषण आहे. ‘जी गोष्ट प्राचीन काळापासून चालत आली आहे अथवा चिरंतन आहे, तिला ‘सनातन’ हे विशेषण लावता येते.

दैवतशास्त्रानुसार विचार करायचा झाल्यास या विश्वात सर्वांत शाश्वत अथवा चिरंतन काही असेल, तर ते म्हणजे ब्रह्म ! त्यामुळे या ब्रह्माचे वर्णन करतांना अथर्ववेदात ‘सनातन’ हे विशेषण म्हणून वापरल्याचे दिसते. दुसरीकडे ‘कठोपनिषद्’ ज्याची मुळे वर आणि फांद्या खाली पसरल्या आहेत, त्या रूपकात्मक पिंपळाच्या झाडाला ‘सनातन’ म्हणते. (‘ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातनः ।’ (कठोपनिषद्, अध्याय २, वल्ली ३, वाक्य १) म्हणजे ‘या सनातन अश्वत्थ वृक्षाचे मूळ वर आणि शाखा मात्र खालच्या दिशेला आहेत.)

लेखक : डॉ. अंबरीष खरे, साहाय्यक प्राध्यापक, टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ, पुणे.

१. ‘सनातन’ कुणाला म्हटले जाते ? आणि त्याचा अर्थ

रामायण आणि महाभारत ही आर्ष महाकाव्ये अन् १८ पुराणे या मोठ्या ग्रंथसंपदेमधून आपल्याला अनेक देवतांच्या कथा पहायला मिळतात. या वाङ्मयात विविध ठिकाणी ब्रह्मदेव, विष्णु आणि शिव या महान देवतांसाठी ‘सनातन’ हे विशेषण वापरल्याचे दिसते; तसेच दुर्गा अन् लक्ष्मी या देवींचे विशेषण म्हणून याच शब्दाचे स्त्री लिंगी ‘सनातनी’ हे रूप वापरले गेले आहे. सृष्टीची निर्मिती करणार्‍या ब्रह्मदेवाचे मानसपुत्र ‘सनत्कुमार’ या नावाने ओळखले जातात. या सनत्कुमारांपैकी एकाचे नाव ‘सनातन’ आहे. हे मानसपुत्र अतिशय थोर असूनही कायम बालकरूपात आणि बालकांसारख्याच निरागस वृत्तीने रहात असत. भीष्मांनी ज्या विष्णुसहस्रनामाचा उपदेश युधिष्ठिराला केला, त्यामध्ये विष्णूचे एक नाव ‘सनातनतम (सर्वांत प्राचीन)’ असे येते. ‘कृष्ण’ हाच ‘सनातन पुरुष’ असल्याचा साक्षात्कार गीतेमध्ये अर्जुनालाही होतो. अविनाशी अशा ब्रह्माचा अंश म्हणजेच सर्व प्राणिमात्रांमध्ये वास करणारा आत्मा होय. तोही अविनाशी आणि शाश्वत आहे. देह नष्ट होतो; पण त्यामधील आत्मा नश्वर नसतो. (‘नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ।’ (श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय २, श्लोक २४) म्हणजे ‘आत्मा नित्य, सर्वव्यापी, अचल, स्थिर राहाणारा आणि सनातन आहे.)

गीतेमध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतो,

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
मनः षष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥

– श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय १५, श्लोक ७

अर्थ : या जीवलोकातील माझाच अंश असणारा जीव (आत्मा) सनातन असून, दुसरा देह धारण करतांना तो आपल्यासोबत मनासह एकूण ६ इंद्रियांना खेचून नेतो.

या विवेचनावरून असे लक्षात येते की, ‘सनातन’ हा शब्द अतिशय प्राचीन काळापासून अव्याहतपणे चालत आलेला, नित्य, नूतन, अनादी-अनंत, शाश्वत असणारा अशा अर्थांनी वापरला गेला आहे.

२. धर्म म्हणजे काय ?

इंग्रजी भाषेतील ‘रिलीजन’ या शब्दाचा मराठी प्रतिशब्द म्हणून ‘धर्म’ हा शब्द वापरला जातो; परंतु भारतीय संस्कृतीमध्ये प्राचीन काळापासून ज्याला ‘धर्म’ असे म्हटले जाते, ती या ‘रिलीजन’पेक्षा बरीच व्यापक असणारी संकल्पना आहे. ‘धारणाद् धर्ममित्याहुः । (महाभारत, शान्तिपर्व, अध्याय ११०, श्लोक ११) म्हणजे ‘जो धारण करतो तो धर्म.’, ‘स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ।’ (श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय ३, श्लोक ३५) म्हणजे ‘स्वतःच्या धर्मात मरण आले, तरी ते श्रेष्ठ आहे; (परंतु परधर्माचे आचरण करू नये; कारण) परधर्म भीती निर्माण करणारा आहे.’ किंवा ‘धर्मो रक्षति रक्षितः । (महाभारत, पर्व ३, अध्याय ३१३, श्लोक १२८) म्हणजे ‘धर्माचे रक्षण करणार्‍याचे धर्म, म्हणजेच ईश्वर रक्षण करतो’, यांसारख्या वचनांमधून ‘धर्म’ या शब्दाचे आपल्याला वारंवार दर्शन होते.

भारतीय परंपरेत ‘धर्म’ या शब्दाचा ‘नियत कर्तव्य’, असा अर्थ होतो. ‘नियत’ याचा अर्थ नेमून दिलेले, निश्चित असलेले. समाजाचा एक घटक म्हणून जीवन व्यतित करतांना मनुष्याला विविध भूमिका पार पाडाव्या लागतात. स्वतःचे कुटुंब, समाज, राष्ट्र यांप्रती असलेले उत्तरदायित्व त्याने समर्थपणे पार पाडल्यास त्याच्या त्या भूमिका समाजात आदर्श ठरतात. त्या त्या भूमिकेचे म्हणून जे नेमून दिलेले, समाजात मान्य असलेले आदर्श वर्तन असते, तेच त्या मनुष्यासाठी धर्म असते. या कर्तव्यांनी त्याचे जीवन चहुअंगांनी व्यापलेले असते. फक्त ‘रिलीजन’पुरती, म्हणजे आधिदैविक क्षेत्रापुरती ही व्याप्ती नसते. त्यामुळे केवळ ‘रिलीजन’ म्हणून या धर्माकडे (नियत कर्तव्याकडे) पहाता येत नाही.

३. प्राचीन काळापासून समाजव्यवस्थेत रूढ असलेली धर्मव्यवस्था

हे एका उदाहरणातून अधिक स्पष्ट होईल. प्राचीन भारतात एक मनुष्य राजाच्या पदरी सैनिक म्हणून आहे, असे आपण समजू. तो मनुष्य त्याच्या कुटुंबामध्ये पिता अथवा पती म्हणून काही तरी भूमिका पार पाडत आहे. समाजात तो कुणाचा तरी शिष्य म्हणूनही वावरतो आहे. तो क्षत्रिय असल्याने राजाचे आणि राज्याचे शत्रूंपासून रक्षण करण्याचे दायित्व त्याच्यावर आहे, म्हणजेच तो पती, पिता, शिष्य आणि क्षत्रिय अशा विविध भूमिका निभावतो आहे. या भूमिकांमध्ये त्याने पार पाडायच्या उत्तरदायित्वांना ‘पित्याचा धर्म’, ‘पतीचा धर्म’, ‘शिष्याचा धर्म’ आणि ‘क्षत्रियाचा धर्म’ असे म्हटले जाते. भारतीय परंपरेत प्राचीन काळापासून रूढ असलेल्या समाजव्यवस्थेत हे (पित्याचे, पतीचे, शिष्याचे अथवा क्षत्रियाचे इत्यादी) धर्म कोणते, हे ठरलेले होते. तत्कालीन कायद्याच्या पुस्तकांमध्ये, म्हणजेच धर्मशास्त्र आणि स्मृति ग्रंथ यांमध्ये याचे सविस्तर विवेचन आढळते. ‘रिलीजन’पुरते, म्हणजे आधिदैविक क्षेत्रापुरते पहायचे झाल्यास एखाद्या व्यक्तीच्या श्रद्धेनुसार हे धर्म पालटणार नाहीत. दुसर्‍या शब्दांत तो माणूस शिव, शक्ती, बुद्ध, विष्णु अशा कोणत्याही देवतेचा भक्त असला, तरी वर सांगितलेले त्याचे धर्म समानच असणार. शैव किंवा वैष्णव कुणीही असला, तरी त्याचा पिता म्हणून धर्म सारखाच असतो. बौद्ध किंवा शाक्त कुणीही असला, तरी त्याचा शिष्याचा म्हणून असलेला धर्म पालटत नाही.

४. सनातन धर्माचे स्वरूप

आपण आतापर्यंत पाहिलेल्या विवेचनावरून हे लक्षात येईल की, ‘सनातन’ या शब्दातून ‘शाश्वत’ आणि ‘धर्म’ यांचे कर्तव्य सूचित केले जाते. साहजिकच सनातन धर्म म्हणजे प्राचीन काळापासून चालत आलेली कर्तव्ये होत. समाजात रहातांना काय करावे ? काय करू नये ? आदर्श जीवन कसे असावे ? याविषयीचे प्राचीन काळापासून प्रचलित असलेले नियम, म्हणजेच सनातन धर्म होय. देवतांची उपासना, पूजापद्धत इत्यादी दृष्टींनी विचार करायचा झाल्यास वैदिक वाङ्मयातील यासंबंधीचे वर्णन सर्वांत प्राचीन ठरते. बौद्ध, जैन यांसारख्या इतरही अनेक श्रमण परंपरा भारतात होत्या. (श्रमण म्हणजे सर्वसंगपरित्याग केलेले जैनमुनी आणि बौद्ध भिक्खु) त्यानंतरच्या काळात पुराणांनी अनेक वेगळे विचार मांडले.

संस्कृतीमध्ये प्रचलित असलेल्या देवता आणि पूजाविधींमध्ये काळाच्या ओघात अनेक पालट झाले. पुराणांनी सांगितलेले विचार आज हिंदु धर्म म्हणून मान्यता पावलेले आपल्याला दिसतात; मात्र यामध्ये लक्षात घ्यायची गोष्ट ही आहे की, काही गोष्टींतील काही प्रमाणात पालट झाले असले, तरीही ज्या सांस्कृतिक परंपरा भारतीय समाजात रूढ होत्या, जे मूळ विचार आणि सदाचार प्रचलित होते, त्यांच्यामध्ये फारसा पालट झालेला नाही. प्राचीन काळापासून चालत आलेली अक्षुण्ण (अखंड) परंपरा आजही भारतात टिकून आहे, हे खरे तर भारतीय संस्कृतीचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल. त्यामुळेच ‘वैदिक काळापासून चालत आलेल्या धर्माला सनातन धर्म’, असे संबोधले जाते. ‘रिलीजन’ म्हणून वैदिक, पौराणिक, तांत्रिक असे वर्गीकरण करणे शक्य असले, तरी आपल्याकडे जी धर्मसंकल्पना आहे, त्यामध्ये या सर्वांना एकाच परंपरेचा भाग म्हणून एकाच सूत्रात ओवलेल्या गोष्टी म्हणून पाहिले गेले आहे.

५. सनातन धर्म हा भारताची सांस्कृतिक एकता आणि अखंडता टिकवून ठेवणारा !

ही जी काही भारतीय संस्कृती आहे, तिने स्वीकारलेला सनातन धर्म कोणता ? ते आता पाहूया. दैनंदिन जीवनात आचरण करावयाच्या छोट्या छोट्या गोष्टी, प्रतिदिनच्या जीवनातील कर्तव्ये हीच या सनातन धर्माचे भाग आहेत.

सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमप्रियम् ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥

– मनुस्मृति, अध्याय ४, श्लोक १३८

हे स्मृतिवचन स्पष्ट करते की, ‘सत्य बोलावे, प्रिय बोलावे; पण अप्रिय सत्य बोलू नये. तसेच, खोटे नसेल, तेवढेच प्रिय बोलावे (खोटी स्तुती करू नये.)’, हाच सनातन धर्म होय.

अशा वचनांनी सांगितलेला सनातन धर्म सदाचाराचा उपदेश करणारा आहे. ‘धम्मपदा’मध्ये भगवान बुद्धांनीही ‘सनातन धर्म कोणता ?’, ते सांगितले.

न हि वेरेण वेराणि सम्मन्तीध कुदाचनम् ।
अवेरेण च सम्मन्ति एस धम्मो सनन्तनो ॥ – धम्मपद

अर्थ : वैरभावाचा अंत वैरभावाने कधीच होत नाही. उलट, अवैर (मित्रभाव) धरल्यानेच वैराची समाप्ती होते. बुद्धांच्या मते हाच सनातन धर्म होय.

या सर्व संदर्भांचा साकल्याने विचार करता हे स्पष्ट होते की, परंपरेने चालत आलेले कौटुंबिक आणि सामाजिक दायित्व कुशलतेने निभावणे, मिळून मिसळून, समाजाचा एक भाग बनून रहाणे, सदाचाराचे वर्तन ठेवणे, हा भारतीय परंपरेत सनातन धर्म मानला गेला आहे. केवळ विशिष्ट देवाची विशिष्ट प्रकारे पूजा करणे, याला सनातन धर्म मानणे, हा अतिशय संकुचित विचार ठरेल. सर्व प्राणिमात्रांसाठी मनात मित्रभाव जागृत ठेवण्याचा उपदेश करणारा हा सनातन धर्म एक प्रकारे भारताची सांस्कृतिक एकता आणि अखंडता टिकवून ठेवणारा आहे. सामंजस्याच्या भूमिकेनेच भारतातील अनेक प्रकारचे वैविध्य आजपर्यंत टिकले.

६. धर्म संपवला, तर नेमके काय राहील ?

महाभारतामध्ये स्वजनांचा संहार करण्यास सिद्ध झालेल्या अर्जुनाला कुरुक्षेत्रावरील युद्धामुळे परंपरेने चालत आलेल्या कुटुंबव्यवस्था आणि समाजव्यवस्थेचा नाश होण्याची भीती वाटली होती. (‘कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।’ (श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय १, श्लोक ४०) म्हणजे ‘कुळाचा नाश झाला असता परंपरागत कुळधर्म नाहीसे होतात.’) आपण हे लक्षात घेतले पाहिजे की, अजाणतेपणी स्वतःची संस्कृती आपण स्वतःच नष्ट करणार असू, तर असा क्षय झाल्यासारखाच ठरेल; कारण संस्कार आणि प्राचीन परंपरा शेष न राहिल्याने परंपरा अन् संस्कृती म्हणून समाजाचे काही अस्तित्वच उरणार नाही. राहील तो केवळ माणसांचा एक घोळका !

(साभार : दैनिक ‘महाराष्ट्र टाइम्स’)