गंधर्वश्रेष्ठ आणि महामुनी ‘तुंबरु’ यांची आध्यात्मिक गुणवैशिष्ट्ये !

आज १३.५.२०२३ या दिवशी ‘तुंबरु जयंती’ आहे. त्या निमित्ताने…

‘ब्रह्मांडात ‘भू (पृथ्वी), भुव, स्वर्ग, महर्, जन, तप आणि सत्य’, असे सप्तलोक आहेत. यांतील भूलोक मनुष्य, भुवलोक पितर आणि स्वर्गलोक देवता यांच्यासाठी देवाने निर्मिली आहेत. ब्रह्मदेवाने निष्काम कर्म करणारे पुण्यात्मे, दिव्यात्मे आणि ऋषीमुनी यांच्यासाठी महर्लाेक, जनलोक, तपोलोक आणि सत्यलोक या लोकांची रचना केलेली आहे. अतिमानवी योनींमध्ये २१ प्रकारच्या स्वर्गांमध्ये रहाणार्‍या यक्ष, गंधर्व, किन्नर, अप्सरा, विद्याधर, विविध गणदेवता इत्यादींचा समावेश करण्यात आलेला आहे. यामध्ये ‘तुंबरु’चाही उल्लेख आढळतो. या लेखामध्ये आपण गंधर्वश्रेष्ठ आणि महामुनी ‘तुंबरु’ यांची आध्यात्मिक गुणवैशिष्ट्ये जाणून घेणार आहोत.

१. उत्पत्ती

ब्रह्मपुत्र नारदाची निर्मिती ब्रह्मदेवाच्या मनातून झालेली आहे. त्याला साहाय्य करण्यासाठी ब्रह्मदेवाने त्याच्या केसांपासून तुंबरूच्या सूक्ष्म रूपाची उत्पत्ती केली. वैशाख कृष्ण पक्ष अष्टमीला ‘तुंबरु जयंती’ असते. या तिथीला तुंबरूच्या स्थूलदेहाची निर्मिती झाली. महामुनी तुंबरूंच्या खालील गुणवैशिष्ट्यांमुळे संगीतकार, गायक, नर्तक आणि वादक असे विविध कलाकार त्यांची जयंती उत्साहात साजरी करतात.

२. तुंबरूचे मूर्तीविज्ञान

‘तुंबरु’ला दोन हात असून त्याचे मुख अश्वाप्रमाणे, म्हणजे घोड्याप्रमाणे आहे आणि त्याच्या उजव्या हातात ‘कलावती’ नावाची वीणा आहे. तो मुळात अमानवी आणि गंधर्व असल्यामुळे त्याच्या देहामध्ये पृथ्वीतत्त्वात्मक दिव्य गंधलहरी अधिक प्रमाणात कार्यरत असतात. त्यामुळे त्याच्या देहाला केवड्याचा सुगंध येतो. त्याचप्रमाणे त्याच्यामध्ये दैवी तेज कार्यरत असल्यामुळे त्याच्या देहाच्या भोवती पिवळसर रंगाची दैवी आभा दिसत असते आणि त्याचा ‘ॐ’ हा नामजप अखंड चालू असल्यामुळे त्याच्या सान्निध्यात ‘ॐ’ काराचा ध्वनी मंद आवाजात ऐकू येत असतो.

३. तुंबरूचा परिवार

३ अ. माता आणि पिता : तुंबरूचे पिता महर्षि कश्यप आणि माता प्राचा किंवा प्रभा आहे. त्यांच्यापासून त्याच्या स्थूलदेहाची निर्मिती झाली. महर्षि कश्यप आणि माता प्राचा यांच्यापासून निर्माण झालेले विविध गंधर्व त्याचे बंधु आहेत. तुंबरूमध्ये ब्राह्मतेज असल्यामुळे त्याला संगीतशास्त्राचे संपूर्ण दिव्य ज्ञान सहजरित्या प्राप्त झाले. त्याचप्रमाणे त्याची प्रकृती तपस्वी असल्यामुळे त्याने तप करून ब्रह्मदेव आणि शिव या उच्च देवतांना प्रसन्न करून घेतले.

३ आ. पत्नी : अप्सरांमध्ये श्रेष्ठ असणारी ‘रंभा’ ही तुंबरूची पत्नी आहे. रंभेला चित्रसेन गंधर्वाकडून गायन आणि नर्तन अन् तुंबरूकडून गायन अन् वादन या कलांचे ज्ञान मिळाले. त्यामुळे ती इंद्रसभेतील सर्वश्रेष्ठ अप्सरा झाली.

३ इ. कन्या : ‘मनोवती’ आणि ‘सुकेशा’ या तुंबरूच्या दोन कन्या आहेत. ‘मनोवती’ची प्रकृती चंचल असल्यामुळे आणि ती प्रवृत्तीमार्गी (मायेत रममाण होणारी वृत्ती) असल्यामुळे तिने माता रंभाकडून नृत्य आणि संगीत या कलांचे ज्ञान घेतले. त्यानंतर ती अप्सरा बनली आणि स्वर्गलोकात जाऊन उत्कृष्ट नृत्य करू लागली. ‘सुकेशा’ ही मुळातच निवृत्तीमार्गी (अध्यात्माकडे कल असणारी) असल्यामुळे तिच्यामध्ये वैराग्य आणि तपस्वी वृत्ती प्रबळ होती. तिने शिवाला प्रसन्न करण्यासाठी कठोर तप केले. शिवाची अखंड आराधना आणि सेवा करण्यासाठी तिला शिवाकडून ‘शिवलोकात कायमस्वरूपी रहाण्याचा’ आशीर्वाद मिळाला. त्यामुळे तिने गंधर्वलोकाचा कायमस्वरूपी त्याग करून कैलासावर स्थान प्राप्त केले.

४. गंधर्वांमध्ये श्रेष्ठ असणे

यक्षांचा संबंध चित्रकला, गंधर्वांचा संबंध गायन आणि किन्नर अन् अप्सरा यांचा संबंध नर्तन किंवा नृत्यकला यांच्याशी आहे. विद्याधरांकडे विविध कला आणि शास्त्र यांचे गूढ ज्ञान आहे, तर विविध मरुत, वसु, रुद्र, आदित्य इत्यादी गणदेवता या उच्च देवतांच्या अधिपत्याखाली त्यांचे सैन्य बनून असुरांशी लढत असतात. ‘तुंबरु’ हा गंधर्वांमध्ये श्रेष्ठ आहे. तुंबरूच्या भक्तीमय संगीताने शिव प्रसन्न झाल्यामुळे शिवाने त्यास गंधर्वांमध्ये श्रेष्ठ होण्याचा अधिकार दिला आणि त्याला गंधर्वांचा अध्यक्ष नेमले.

५. उत्तम संगीतकार

‘तुंबरु’ याला उपजतच संगीताचे ज्ञान असल्याने हा गंधर्वांमध्ये श्रेष्ठ होता. त्यानंतर त्याने सरस्वतीदेवीची आराधना करून तिला प्रसन्न करून घेतल्यावर तिच्याकडून त्याला संगीतशास्त्राचे तात्त्विक ज्ञान मिळाले. हे ज्ञान प्राप्त झाल्यावर जेव्हा त्याने त्याच्याकडील कलावती वीणेचे वादन केले, तेव्हा त्याच्यावर प्रसन्न होऊन वीणापाणि (संस्कृत भाषेमध्ये ‘पाणि’ म्हणजे हात. जिने हातामध्ये ‘वीणा’ हे वाद्य धारण केली आहे, तिला ‘वीणापाणि’ म्हटले आहे. ‘वीणापाणि’ हे सरस्वतीदेवीचे एक नाव आहे. त्याचप्रमाणे श्रीविष्णु किंवा श्रीकृष्ण यांनी हातामध्ये सुदर्शनचक्र धारण केल्यामुळे त्यांना ‘चक्रपाणि’ असेही संबोधतात.) सरस्वतीदेवीने त्याला वीणावादन करण्याचे प्रायोगिक आणि दिव्य ज्ञानही दिले. त्यानंतर तुंबरूने संगीतकलेचे प्रदर्शन करून शिवाची कृपा संपादन केली. त्यामुळे त्याला शिवाकडून संगीतकलेच्या सूक्ष्म ज्ञानाची प्राप्ती झाली. अशाप्रकारे सरस्वतीदेवी आणि शिव यांच्या कृपेने तुंबरूला संगीतशास्त्राचे परिपूर्ण ज्ञान प्राप्त होऊन तो श्रेष्ठतम संगीतकार झाला.
त्याचप्रमाणे सप्तस्वर, राग आणि रागिण्या यांचे सखोल ज्ञान अन् त्यांना जागृत करण्याची कला त्याला नारदमुनींकडून प्राप्त झाली. त्याने ब्रह्मदेवाची घोर तपस्या करून संगीतकला अवगत केली. त्यामुळे तो गायन आणि वादन या कलांमध्येही निपुण झाला. तो चित्रसेन गंधर्वासमवेत इंद्राच्या अमरावतीतील देवसभा आणि यक्षराज कुबेराच्या अलकापुरीतील यक्षसभा यांमध्ये गायन अन् वादन करत असतो. तो या सभांमधील प्रमुख गायक आहे. त्याचप्रमाणे तो ब्रह्मलोकात ब्रह्मदेव आणि सरस्वती, वैकुंठात विष्णु आणि लक्ष्मी, अन् कैलासावर शिव आणि पार्वती यांची स्तुती करून नारदाप्रमाणे कीर्तनभक्ती करून देवतांना प्रसन्न करून घेतो. तुंबरूने शास्त्रीय संगीताचे सखोल चिंतन आणि मनन करून अनेक नवीन रागांची निर्मितीही केली. त्याने शिव आणि पार्वती यांच्या विवाहप्रसंगी सुमधुर गायन आणि वीणावादन करून सर्वांना प्रसन्न केले होते. जेव्हा बाल हनुमान सूर्यलाेकात राहून सूर्यदेवाकडून गुरुकुलात अध्ययन करत होता, तेव्हा त्याला संगीत आणि व्याकरण या विषयांचे ज्ञान देवर्षि नारद यांच्याकडून अन् गायन, तसेच वादन या कलांचे ज्ञान तुंबरूकडून प्राप्त झाले होते. तुंबरु देवतांचे पुत्र आणि पुत्री यांनाही त्यांच्या योग्यतेप्रमाणे संगीतशास्त्रांर्गत गायन आणि वादन यांचे ज्ञान देत असतो.

६. नवीन वाद्यांची निर्मिती करणे

जर वाद्य गायनाला पूरक असेल, तर गायकाचे स्वर वाद्याच्या नादातून प्रतिध्वनित होऊन घुमू लागतात आणि संपूर्ण आसमंत नादब्रह्माने भारित होते. तुंबरूने त्याच्या गायनाला अनुकूल असणारी दोन वाद्ये बनवली. यांतील पहिले वाद्य होते ‘कलावती वीणा’ आणि दुसरे वाद्य होते ‘तंबोरा’. या दोन्ही वाद्यांच्या साहाय्याने  तुंबरु अत्यंत सुमधुर आणि दैवी गायन करतो. त्याच्या या दैवी संगीतामुळे केवळ यक्ष, गंधर्व, किन्नर, अप्सरा, विद्याधर आणि गणदेवताच नव्हे, तर ऋषीमुनी आणि उच्च देवताही प्रसन्न होतात.

६ अ. कलावती वीणा आणि तंबोरा या वाद्यांच्या गुणवैशिष्ट्यांचे तौलनिक महत्त्व

७. तुंबरूने घोर तपश्चर्या करून महामुनीपद प्राप्त करणे

एकदा तुंबरु आणि नारद यांच्यामध्ये परस्परांविषयी ईर्ष्या निर्माण झाल्यामुळे ते एकमेकांचा द्वेष करू लागतात. त्यानंतर शिवकृपेने त्यांना त्यांच्या अपराधाची जाणीव होते. त्यानंतर नारद विष्णूची आणि तुंबरु ब्रह्मदेवाची तपश्चर्या करू लागतात. श्रीविष्णूच्या कृपेने नारदाचा अहंकार नष्ट होऊन त्याला पुन्हा ‘देवर्षी’ पद प्राप्त होते आणि तो पुन्हा ब्रह्मांडातील १४ भुवनांमध्ये (लोकांमध्ये) मुक्तपणे संचार करू लागतो. तुंबरूवर अजून ब्रह्मदेवाची कृपा होत नाही. त्यामुळे तो कंटाळून शिवाची उपासना करू लागतो. त्यानंतर त्याच्यावर एकाच वेळी ब्रह्मदेव आणि शिव प्रसन्न होऊन त्याला दर्शन देतात. तेव्हा तुंबरु स्वत:च्या अहंकाराला कायमस्वरूपी नष्ट करण्यासाठी ब्रह्मदेवाकडून ‘अश्वमुख’, म्हणजे ‘घोड्याचे तोंड’ असलेले रूप मागून घेतो. त्यानंतर तो शिवाला शरण जाऊन त्याचा आत्मोद्धार करण्यासाठी प्रार्थना करतो. तेव्हा शिव त्याला संगीतकलेच्या माध्यमातून साधना करून महामुनीपद प्राप्त करण्याचा आणि त्रैलोक्यात भ्रमण करण्याचा आशीर्वाद देतो. दोन्ही देवतांनी दिलेल्या वरदानाप्रमाणे तुंबरूला अश्वमुख आणि महामुनीपद प्राप्त होते. या प्रसंगानंतर नारदाप्रमाणे तुंबरु त्रैलोक्यात पूजनीय झाला. त्यामुळे नारदाप्रमाणे तुंबरूही विविध लोकांमध्ये भ्रमण करतो आणि काही वेळा पृथ्वीवरील पापी जिवांचा उद्धार करण्यासाठी ‘भूलोकी’, म्हणजे पृथ्वीवरही येतो.

७ अ. मुनी आणि महामुनी : ‘मुनी’ म्हणजे केवळ ‘अध्यात्म’ याविषयी बोलणारा, तर ‘महामुनी’ म्हणजे ‘मायाविरहित अध्यात्म आणि मायामय अध्यात्म’, या दोन्ही विषयांवर बोलणारा किंवा इतरांचे प्रबोधन करणारा. ‘मुनी’ जिवाला मायेतून मुक्त होऊन साधना करण्यास सांगतो, तर महामुनी जिवाचा प्रवृत्ती मार्ग असेल, तर मायेत राहून आणि निवृत्ती मार्ग असेल, तर मायेचा त्याग करून साधना करण्यासंदर्भात मार्गदर्शन करतो.

८. तुंबरूच्या संगीतकलेतून भक्तीरसाची गंगा आणि ज्ञानामृत प्रवाहित झाल्याने अनेकांचा उद्धार होणे

तुंबरूमध्ये संगीतशास्त्राचे ज्ञान आणि देवतांप्रतीचा भक्तीभाव आहे. त्यामुळे त्याच्या गायनातून केवळ संगीताचे शुद्ध स्वरच नव्हे, तर भक्तीरसाची गंगाही प्रवाहित होत असते. त्यामुळे त्याचे गायन आणि वादन ऐकल्यामुळे श्रोत्यांच्या मनातील राग आणि द्वेष यांसारख्या कलुषितभावना नष्ट होऊन भगवंताप्रतीची निश्चल भक्ती जागृत होण्यास साहाय्य होते. महामुनी तुंबरूच्या संगीताच्या माध्यमातून आध्यात्मिक ज्ञानामृत पाझरत असते. त्यामुळे पथभ्रष्ट किंवा पतित झालेल्या जिवांना आध्यात्मिक बोधामृत मिळून दिव्यत्व प्राप्त करण्यासाठी मार्गदर्शन लाभते. अनेक अप्सरा, किन्नर, गंधर्व आणि यक्ष यांना नारद अन् तुंबरु यांनी केलेल्या मार्गदर्शनामुळे त्यांचा उद्धार झालेला आहे.

९. महामुनी तुंबरु चैत्र मासात सूर्यदेवाच्या रथावर आरूढ होणे

तुंबरु हा ‘मधु आणि माधव’, म्हणजे ‘चैत्र’ आणि ‘वैशाख’ या दोन्ही मासांचा अधिपति आहे. त्याला चैत्र मासात सूर्यदेवाच्या सात घोडे जुंपलेल्या दैवी रथावर आरूढ होऊन सूर्यदेवाच्या समीप बसण्याचा विशेष अधिकार प्राप्त झालेला आहे. सूर्यदेवाच्या सान्निध्यात राहून तुंबरु चतुर्वेदी सूर्यदेवाकडून वेदांचे दिव्य आणि गूढ ज्ञान प्राप्त करत असतो. सूर्यदेवाच्या सत्संगामुळे तुंबरूला संगीतशास्त्राची उत्पत्ती करणार्‍या ‘सामवेदाचे’ विशेष ज्ञान प्राप्त झाले आहे. त्यामुळे तुंबरु ‘चैत्र’ मासात त्याची ‘कलावती वीणा’ आणि ‘तंबोरा’ या वाद्यांचे वादन करत सामगायन (सामवेदातील मंत्रांचा उच्चार गायनाप्रमाणे) करत असतो. त्याच्या सुमधुर संगीतातून निर्माण होणार्‍या सृजनात्मक आणि नादमय प्रजापती लहरींचा संचार सौरमालिकेतील सर्व ग्रहांवर होतो. त्यामुळे पृथ्वीवर वसंतऋतूचे आगमन होऊन सर्वत्र वृक्ष आणि लता यांना नवीन पालवी फुटून विविध प्रकारची पुष्पे उमलतात अन् संपूर्ण सृष्टी नवचैतन्याने उजळून जाते. अशाप्रकारे चैत्र मासास पृथ्वीवर होणार्‍या वसंतऋतूच्या आगमनामागे आणि त्याला कार्यान्वित करण्यामध्ये ‘महामुनी तुंबरु’ यांचे विशेष योगदान आहे.

१०. विविध लोकांमध्ये विविध प्रकारची रूपे धारण करणे

जेव्हा तुंबरु इंद्रसभा किंवा कुबेरसभा येथे असतो, तेव्हा तो अश्वमुख धारी असतो. जेव्हा तो गंधर्वलोकात असतो, तेव्हा त्याचे रूप अन्य गंधर्वांप्रमाणे सुंदर असून त्याला सोनेरी रंगाचे दोन पंख प्राप्त होतात. या पंखांच्या साहाय्याने तो २१ स्वर्गांमध्ये मुक्तपणे विहार करतो. जेव्हा तो विष्णुमार्गाने (म्हणजे ब्रह्मांडातील विविध लोकांना जोडणार्‍या सूक्ष्म-मार्गाने) १४ भुवनांमध्ये संचार करत असतो, तेव्हा त्याची कांती निळसर आणि वस्त्र पिवळसर असतात अन् त्याचे अश्वमुख (घोड्याचे मुख)सोनेरी रंगाचे असते. जेव्हा तो विशिष्ट प्रसंगी पृथ्वीवर येतो, तेव्हा तो मनुष्यरूपात असतो. जेव्हा देवासुर संग्राम चालू असते, तेव्हा देवासुरांमध्ये होणार्‍या संगीतयुद्धात जेव्हा असुर भेसूर संगीत निर्माण करतात, तेव्हा वीणापाणी सरस्वतीदेवी वीणावादन, शिव डमरूनाद, श्रीविष्णु शंखनाद, श्रीदेवी बासरी, श्रीगणेश झांज इत्यादी सात्त्विक वाद्ये वाजवत असतात. तेव्हा देवर्षी नारद आणि महामुनी तुंबरु त्यांची वीणा वाजवून देवतांच्या बाजूने या युद्धात सहभागी होतात. त्या वेळी तुंबरूची कांती क्षात्रतेजाच्या प्राकट्यामुळे लालबुंद झालेली असते आणि त्याचे अश्वमुख अन् नेत्र यांतून अग्नीच्या लालबुंद ज्वाळा बाहेर पडत असतात. अशाप्रकारे अन्य वेळी सौम्य रूपात असणारा महामुनी तुंबरु देवासुर संग्रामाच्या वेळी उग्र रूप धारण करतो.

११. नारद आणि तुंबरु यांच्यातील गुणवैशिष्ट्यांचे तौलनिक महत्त्व

अनेक पौराणिक कथांमध्ये ‘नारद’ आणि ‘तुंबरु’ यांचा एकत्रित उल्लेख आढळतो. या दोघांची जोडी विख्यात आहे, तरीही त्यांच्या गुणवैशिष्टांमध्ये पुढीलप्रमाणे भेद जाणवतो.

१२. तात्पर्य

नारदाला जन्मत:च ‘देवर्षी’ हे पद प्राप्त झाले होते; परंतु ‘तुंबरूचे’ तसे नव्हते. तो मुळात गंधर्व असून त्याने त्याच्या भाग्याला दोष न देता घोर तपश्चर्या करून ब्रह्मदेव आणि शिव यांना प्रसन्न करून घेतले. त्यांच्या कृपाशीर्वादाने त्याला ‘महामुनी’ हे पद प्राप्त झाले. या प्रसंगातून ‘कठोर साधना केली, तर जिवाला अध्यात्मातील श्रेष्ठतम अवस्था प्राप्त होऊन त्याचा उद्धार होतो’, हे सूत्र अधोरेखित होते. महामुनी तुंबरूच्या उदाहरणावरून ‘भाग्यापेक्षा कर्म महत्त्वाचे आहे’, हे सूत्र अधोरेखित होते. त्यामुळे मनुष्याने कर्मप्रधान राहून प्रारब्धाला दोष न देता क्रियमाण कर्माचा योग्य वापर केला, तर त्याची मनुष्यत्वाकडून दिव्यत्वाकडे वाटचाल होऊ शकतो’, हे प्रेरणादायी सूत्र शिकायला मिळाले.

१३. प्रार्थना आणि कृतज्ञता

‘महामुनी तुंबरूप्रमाणे आमच्यात तीव्र साधना करण्याची तळमळ जागृत होऊन आमच्यातील भक्तीभाव वाढू दे’, अशी भगवंताच्या चरणी आर्ततेने प्रार्थना करते. त्याचप्रमाणे भगवंताने महामुनी तुंबरूविषयी आध्यात्मिक ज्ञान दिल्याबद्दल मी भगवंताच्या चरणी कोटीश: कृतज्ञ आहे.’

– कु. मधुरा भोसले (सूक्ष्मातून मिळालेले ज्ञान), (आध्यात्मिक पातळी ६४ टक्के), सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (८.५.२०२३)