निसर्गाचे वर‘दान’ सांभाळूया !
उद्या २२ एप्रिल २०२३ या दिवशी ‘जागतिक वसुंधरा दिन’ आहे. त्या निमित्ताने…
सध्या सर्वोत्तम दान म्हणून निसर्गाकडे पहायला हवे. निसर्गकृपेने आणि निरपेक्ष भावनेने मिळालेल्या निसर्गदानाने मनुष्यजीवन भरून पावले आहे. ‘निसर्गाचा समतोल राखणे, हे आपले दायित्व आहे. इतर दानांप्रमाणे निसर्गाचे वर‘दान’रूपी सान्निध्यही मनुष्याला समाधान प्राप्त करून देते. म्हणूनच निसर्ग सान्निध्याचा वसा आणि वारसा संवर्धित करत पुढील पिढीला जसाच्या तसा सुपूर्द करण्यासाठी मनुष्याने पावले उचलायला हवीत.
१. मानवाने उपद्रवी प्रदूषण वाढवून निसर्गाचा केलेला र्‍हास आणि त्याचा परिणाम
निसर्ग म्हणजे पृथ्वी, पाणी, अग्नी, वायू आणि आकाश या पंचतत्त्वांनी बनलेली सृष्टी ! निसर्गाच्या याच पंचतत्त्वातून मनुष्याला जन्म‘दान’ मिळते. माणूस मेल्यावरही मानवी देह पंचतत्त्वात विलीन होतो. निसर्ग एकाच वेळी आपला गुरु, मित्र आणि डॉक्टर असतो. निसर्गाशी असलेले मानवी नाते अतूट असूनही त्याचे जतन, पोषणासह वृद्धी करण्याचे ‘कर्तव्यदान’ मनुष्य विसरला. खोल दर्‍या, निर्मळ झरे, अथांग सरोवरे, रम्य सागरकिनारे, घनदाट जंगले, बर्फाच्छादित शिखरे, उत्तुंग पर्वत, ऋतुचक्र, फुलांचा सुगंध, पक्ष्यांची किलबिल आदी त्याच्याच दानाच्या छटा आपल्याला जगण्याची नित्य प्रेरणा देत असतात. या निसर्गरूपी कृष्णाने आपल्यासारख्यांना न मागता भरभरून दिले. त्याच्या मोबदल्यात मनुष्याने निसर्गाला काय दिले ? त्याने उपद्रवी प्रदूषण वाढवून निसर्ग सौंदर्याचा र्‍हास केला. इमारतींचे टॉवर उभारून आणि जंगलतोड करून पर्जन्यमान अनियमित केले. अतीवृष्टी उशाशी आणून ठेवली. स्वार्थलोलुपतेची पट्टी डोळ्यावर बांधल्याने ‘निसर्ग जगला, तर आपण जगू’, हे तत्त्व तो विसरला. जगण्यातील गंमत हरवून बसला.
२. मानवाच्या प्रगतीचा अहंकार कोरोना विषाणूने धुळीस मिळवणे
‘सुखासीन जीवन’युक्त प्रगती हा मानवाचा पारंपरिक स्वभाव हव्यासात पालटला; मात्र डोळ्यानेही न दिसणार्‍या ‘कोरोना’ विषाणूने त्याचा प्रगतीचा अहंकार धुळीस मिळवला. मानव बंदिस्त होताच निसर्गाने वातावरणाला स्वच्छ बनवले. या काळातील भारतातील वातावरणाची वर्ष २०१६ आणि २०२० मधील २ छायाचित्रे ‘नासा’ने प्रसिद्ध केली. वैज्ञानिकांनी छायाचित्रांद्वारे भारतात धूळ-मातीसह इतर प्रदूषणाचा स्तर न्यून झाल्याचे निदर्शनास आणले. पंजाबच्या लुधियाना जिल्ह्यातील एका गावातून लोकांना हिमालयाचे पूर्वी न होणारे दर्शन या काळात झाले. ‘निसर्ग आहे तसाच ठेवा’, या उक्तीनुसार आपण विचार करायला हवा.
३. मानवाने निसर्गाची केलेली हानी आणि कोरोना विषाणूने दिलेला धडा
आधुनिक वैद्यकशास्त्र प्रगत असतांना कोरोना विषाणू झपाट्याने लोकांचा जीव घेऊन गेला. हा निसर्गाचा समतोल ठरावा. ज्या महाराष्ट्राला आपण देशातील विकसित राज्य म्हणतो, तिथे सर्वाधिक धरणे असूनही सिंचनाखालची भूमी अल्प, शेतकर्‍यांच्या आत्महत्या, भूजलातील घट, पाण्याच्या समस्या, वाळवंटीकरणासह कोरोना महामारीचे रूग्ण आणि मृत्यूची आकडेवारीही इथेच सर्वाधिक दिसत आहे. तरीही आमचा विकास चालू आहे. घराघरातील मनुष्याला, आयुष्य स्वत:साठी नसून इतरांच्या सेवेसाठी असल्याचा धडा कोरोना महामारीने शिकवला. ‘निसर्ग आपल्याला जगवतो आहे’, हे यंत्रयुगात झाकोळलेले सत्य ‘कोरोना’ विषाणूने उघड केले. कोट्यवधी वर्षांपासून मानवी जीवनाचा आधार असलेली जंगले (ॲमेझॉन) आम्ही पैशांसाठी जाळली. मिठी, गंगा, यमुना आदी नद्यांपासून सगळ्या नद्यांत रसायने आणि घाण ओतली. ‘आम्ही माणसे पृथ्वीवर रहायला नालायक आहोत’, हा कोरोना विषाणूने आम्हा उन्मादलेल्यांना निसर्गाने दिलेली शेवटची चेतावणी असेल का ? मानवी शरिरालगत ऊर्जेचे वलय (ऑरा) असते. प्राचीन योगशास्त्राच्या अभ्यासातून आपण याचे महत्त्व समजू शकतो. आपल्या विचारांचा वलयावर परिणाम होतो. हे वलय स्वच्छ आणि सक्षम असेल, तर त्याचा आपल्या जीवनावर चांगला प्रभाव पडतो. हे तेजोवलय स्वतःचे व्यक्तीमत्त्व असून त्याच्या उन्नतीतही निसर्गाची भूमिका महत्त्वाची असते.
निसर्गाची भूमिका महत्त्वाची असते. निसर्गाने जे जे जन्माला घातले, त्या प्रत्येकाला नियम घातले. आम्ही हव्यासापोटी त्या नियमांचे उल्लंघन केले नि कोरोना विषाणू भेटीला आला. कुठेतरी वाचलेले पूर्वी म्हणे समुद्रकिनारी वाळूऐवजी मीठ पसरलेले होते. समुद्राचे पाणी अमृतासारखे गोड होते. सजीवांची तहान भागवण्यासाठी या पाण्याचा उपयोग व्हायचा. मानवी उत्क्रांतीत अन्नाला चव यावी म्हणून मिठाचा चालू झालेला मोजका वापर नंतर हव्यासात पालटला. या क्रियेला निसर्गाने प्रतिक्रिया दिली. मीठ समुद्रात वाहून गेले आणि केवळ वाळू उरली. समुद्राचे पाणी खारे झाले. आज खारे पाणी प्रक्रिया करून मानव पिण्यायोग्य बनवत आहे. कदाचित वृक्षतोडीचेही असेच होईल; म्हणून ‘निसर्गदान’ संकल्पनेचे महत्त्व समजावून सांगायला ‘कोरोना’ विषाणू आला.
४. निसर्गाला आहे तसा ठेवण्याची ‘अभय’ शपथ घेऊया !
निसर्गाला गृहीत धरून त्याच्यावर नियंत्रण मिळवण्याची कल्पना आपण कशी करू शकतो ? निसर्गाने दिलेले दान जपत जगण्या-वागण्यातून ते संवर्धित करण्याकामी आपण स्वतःला समर्पित करायला हवे. विकासाच्या नावाखाली निसर्गाच्या शाखा कितीही छाटण्याचा प्रयत्न केला, तरीही त्या नव्याने उगवतात, आपले ‘दान’ मानवाच्या पदरात घालतात. निसर्गाच्या सान्निध्यात मानवाला मिळणारे समाधान हेही निसर्गाच्या निर्हेतुक ओंजळीतून निसटलेले दानच ! विनोबा भावे यांची ‘भूदान’ चळवळ सर्वश्रुत आहे. दानामुळे संबंधित वस्तूवरील स्वतःचा हक्क समाप्त होऊन दुसर्‍याचा स्थापित होतो. घेणार्‍यावर कोणत्याही प्रकाराचे उपकार न रहाता केलेले दान सात्त्विक समजतात. यामुळे श्रद्धा, तृप्ती, भक्ती, ज्ञान, अलोभ, क्षमा आणि सत्य या ७ गुणांची रुजवात आपल्या व्यक्तीमत्त्वात होत रहाते. भारतीय जीवनपद्धतीत यांचे महत्त्व विशेष असल्याने आपण निसर्गाला आहे तसा ठेवण्याची ‘अभय’ शपथ घ्यायला हवी !
– श्री. धीरज वाटेकर, पत्रकार, चिपळूण, रत्नागिरी.