तर्पण का आणि कसे करावे ?

#Datta Datta #दत्त दत्त #श्रीदत्त श्रीदत्त #ShriDatta ShriDatta #mahalaya mahalaya #महालय महालय #pitrupaksha pitrupaksha #पितृपक्ष पितृपक्ष #shraddha shraddha #श्राद्ध श्राद्ध #ShraddhaRituals Shraddha rituals #श्राद्धविधी श्राद्धविधी #Shraddhavidhi Shraddha vidhi

माता-पित्यांचा मृत्यू झाल्यावरही त्यांच्याप्रती आपले काहीतरी कर्तव्य असते. त्या कर्तव्यपूर्तीची आणि पितृऋण फेडण्याची सुसंधी श्राद्धकर्मामुळे मिळते. माता-पित्यांचा मृत्यूत्तर प्रवास हा सुखमय आणि क्लेशरहित व्हावा, त्यांना सद्गती मिळावी, यांसाठी श्राद्धविधी आवश्यक असतो. पितृपक्षाच्या निमित्ताने या लेखमालेतून आपण श्राद्धाचे महत्त्व आणि लाभ जाणून घेत आहोत. काल ‘मृत्यूतिथी ज्ञात नसल्यास श्राद्धविधी कधी करावा ?’, तसेच ‘श्राद्धाचे विधी वा स्वयंपाक यांसाठी वापरावयाची भांडी’, हे आपण जाणून घेतले. आज तर्पणासंदर्भातील अध्यात्मशास्त्रीय माहिती पाहूया.

१. व्युत्पत्ती आणि अर्थ

‘तृप्’ म्हणजे संतुष्ट करणे. ‘तृप्’ या धातूपासून तर्पण हा शब्द सिद्ध झाला आहे. देव, ऋषि, पितर आणि मनुष्य यांना जलांजली (उदक) देऊन तृप्त करणे, म्हणजे तर्पण होय.

२. उद्देश

ज्यांच्या नावांचा उल्लेख करून तर्पण केले जाते, त्या देव, पितर आदींनी आपले कल्याण करावे, हा तर्पण करण्याचा हेतू असतो.

३. प्रकार

ब्रह्मयज्ञांग (यज्ञाच्या वेळी करावयाचे), स्नानांग (नित्य स्नान केल्यानंतर करावयाचे), श्राद्धांग (श्राद्धात केले जाणारे) अशी अनेक विधींची अंगभूत तर्पणे असतात आणि ती त्या त्या प्रसंगी करायची असतात.

४. तर्पण करण्याची पद्धत

अ. बोधायनाने सांगितले, ‘तर्पण नदीवर करावे.’ हे तर्पण नदीमध्ये नाभीपर्यंत पाण्यात उभे राहून किंवा नदीच्या काठी बसून करावे.

आ. देव आणि ऋषि यांना पूर्वाभिमुख होऊन अन् पितरांना दक्षिणाभिमुख होऊन तर्पण करायचे असते.

इ. ‘देवांचे तर्पण सव्याने, ऋष्यादिकांचे निवीताने आणि पितरांचे अपसव्याने करावे’, असे शास्त्र आहे.

ई. तर्पणासाठी दर्भाची आवश्यकता असते. दर्भाच्या अग्रावरून देवांचे, दर्भ मध्यावर दुमडून ऋषींचे आणि दोन दर्भांच्या मुळावरून आणि अग्रावरून पितरांचे तर्पण करावे.

उ. हाताच्या बोटांच्या अग्रभागी असलेल्या देवतीर्थाने देवांना, अनामिका आणि कनिष्ठा यांच्या मुळांतून ऋषींना आणि तर्जनी अन् अंगठा यांचा मध्यभाग यांतून पितरांना उदक द्यावे (तर्पण करावे).

ऊ. देवांना प्रत्येकी एक, ऋषींना दोन आणि पितरांना तीन अंजली तर्पण द्यावे. मातृत्रयी असल्यास तीन अंजली, तर इतर स्त्रियांना एक अंजली तर्पण द्यावे.’

(‘अंजली’ या शब्दाचा मूळ अर्थ ‘ओंजळ’, असा होतो. येथे मात्र ‘एक अंजली तर्पण द्यावे’, म्हणजे ‘एकदाच तर्पण द्यावे’, अशा अर्थाने ‘अंजली’ हा शब्द वापरला आहे. – संकलक)

(संदर्भ : सनातनचा ग्रंथ ‘श्राद्धाचे महत्त्व आणि शास्त्रीय विवेचन’)

(‘पितृतर्पण का आणि कसे करावे’ वाचा उद्याच्या अंकात !)

(सौजन्य : सनातन संस्था आणि सनातन संस्थेचे संकेत स्थळ sanatan.org)

Sanatan Sanstha presents Shraddha Rituals App !
App is available in – Marathi, Hindi, Kannada, Gujarati, Telugu, Malayalam & English