सनातनचे अध्यात्मावर आधारित मराठी व्याकरण !

शब्दांना सांधून (जोडून) त्यांचा जोडशब्द बनवणारा ‘संधी’ !

‘कोणतीही भाषा शुद्ध स्वरूपात कशी बोलावी, लिहावी आणि वाचावी ?’, याचे सुस्पष्ट दिशादर्शन करणारे नियम म्हणजे व्याकरण.’ प्राचीन काळी संस्कृत ही आर्यावर्तातील ज्ञानभाषा आणि दैनंदिन व्यवहाराची भाषा होती. पुढे संस्कृतपासून मराठी, हिंदी, गुजराती आदी भाषांची निर्मिती झाली. या भाषांचे व्याकरणही स्वतंत्रपणे लिहिले गेले; मात्र त्याचा पाया भाषाजननी संस्कृतचे व्याकरण हाच होता. परिणामी संस्कृतोद्भव भाषांचे व्याकरण शिकण्यासाठी संस्कृतचे व्याकरण ठाऊक असण्ो अनिवार्य बनले. आधुनिक काळात इंग्रजीच्या आक्रमणामुळे नव्या पिढीला संस्कृतवर आधारित स्वभाषेचे व्याकरण शिकणे अवघड बनले. या पार्श्वभूमीवर या लेखमालेमध्ये मराठीची स्वायत्तता आणि तिचे संस्कृतशी असलेले आध्यात्मिक नाते जपत व्याकरणाचे नियम मांडण्यात आले आहेत. सनातनचे निरनिराळी शैक्षणिक पार्श्वभूमी असलेले साधक, वार्ताहर, संकलक आदींना दृष्टीसमोर ठेवून ही मांडणी करण्यात आली आहे.

मागील भागात आपण ‘संधी’ म्हणजे काय ? संधीचे प्रकार आणि त्यांपैकी ‘स्वरसंधी’ या प्रकाराची थोडक्यात ओळख करून घेतली. आजच्या भागात आपण ‘स्वरसंधी’चे प्रकार जाणून घेऊ.
(लेखांक ७ – भाग २)

लेखांक ७. भाग १. वाचण्यासाठी पुढील लिंकवर क्लिक करा – https://sanatanprabhat.org/marathi/534529.html

४. संधीचे प्रकार

४ अ २. स्वरसंधीचे प्रकार

४ अ २ अ. कोणत्याही स्वरापुढे तोच स्वर र्‍हस्व अथवा दीर्घ स्वरूपात येणे : ‘कोणत्याही स्वरापुढे तोच स्वर र्‍हस्व अथवा दीर्घ स्वरूपात आल्यास ते दोन स्वर परस्परांमध्ये मिसळतात आणि त्यांच्याऐवजी एकच दीर्घ स्वर लिहिला जातो. याचे उदाहरण पुढे दिले आहे.

‘वर्तुळ + आकार = वर्तुळाकार’ या संधीमध्ये ‘वर्तुळ’ या शब्दाच्या शेवटच्या अक्षरात ‘अ’ हा स्वर समाविष्ट आहे आणि ‘आकार’ या शब्दाच्या पहिल्या अक्षरात ‘आ’ हा स्वर आहे. ‘अ’ आणि ‘आ’ हे एकाच जातीचे (सजातीय) स्वर आहेत. या स्वरांमधील ‘अ’ हा र्‍हस्व स्वर आहे, तर ‘आ’ हा दीर्घ स्वर आहे. हे स्वर एकमेकांमध्ये मिसळले की, त्यांच्या ऐवजी ‘आ’ हा एकच दीर्घ स्वर सिद्ध होतो. त्यामुळे ‘वर्तुळाकार’ या शब्दामध्ये ‘ळा’ हे ‘आ’ स्वर समाविष्ट असलेले अक्षर निर्माण झाले आहे. याची आणखी काही उदाहरणे पुढीलप्रमाणे आहेत.

४ अ २ आ. ‘अ’ किंवा ‘आ’ या स्वरांपुढे ‘इ’ किंवा ‘ई’ हे स्वर येणे : ‘अ’ किंवा ‘आ’ या स्वरांपुढे ‘इ’ किंवा ‘ई’ हे स्वर आल्यास त्यांचा संधी होतांना त्या दोहोंऐवजी ‘ए’ हा एकच स्वर येतो, उदा. ‘शिक्षक + इतर = शिक्षकेतर’ या संधीमध्ये ‘शिक्षक’ या शब्दाच्या शेवटच्या अक्षरात ‘अ’ हा स्वर समाविष्ट आहे आणि ‘इतर’ या शब्दातील पहिले अक्षर ‘इ’ हा स्वर आहे. ‘अ + इ’ यांचा संधी झाल्यावर ‘ए’ हा स्वर सिद्ध होतो. या नियमानुसार ‘शिक्षकेतर’ या शब्दातील ‘के’ हे अक्षर सिद्ध झाले आहे. या नियमाची आणखी काही उदाहरणे पुढे दिली आहेत.

४ अ २ इ. ‘अ’ किंवा ‘आ’ या स्वरांपुढे ‘उ’ किंवा ‘ऊ’ हे स्वर येणे : ‘अ’ किंवा ‘आ’ या स्वरांपुढे ‘उ’ किंवा ‘ऊ’ हे स्वर आल्यास त्यांचा संधी होतांना त्या दोहोंऐवजी ‘ओ’ हा एकच स्वर येतो. या नियमाची काही उदाहरणे पुढे दिली आहेत.

(क्रमशः पुढील रविवारी)

– सुश्री (कुमारी) सुप्रिया शरद नवरंगे, एम्.ए. (मराठी), बी.एड्., सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (६.१२.२०२१)