आषाढ आणि श्रावण या मासांतील शुभ-अशुभ दिवस अन् त्या दिवसांचे आध्यात्मिक महत्त्व !
साप्ताहिक शास्त्रार्थ
‘८.८.२०२१ या दिवशी आषाढ मास समाप्त होत आहे आणि ९.८.२०२१ या दिवसापासून श्रावण मासाला आरंभ होणार आहे. सर्वांना हिंदु धर्मातील तिथी, नक्षत्र, शुभाशुभत्व आणि मराठी मासानुसार प्रत्येक दिवसाच्या शास्त्रार्थाचे ज्ञान होण्यासाठी ‘साप्ताहिक शास्त्रार्थ’ (साप्ताहिक दिनविशेष) हे सदर प्रसिद्ध करत आहोत.
१. हिंदु धर्मानुसार ‘प्लव’नाम संवत्सर, शालिवाहन शक – १९४३, दक्षिणायन, ग्रीष्मऋतू, आषाढ मास आणि कृष्ण पक्ष चालू आहे. ९.८.२०२१ पासून श्रावण मास, शुक्ल पक्ष आणि वर्षाऋतू चालू होणार आहे.
आपल्या धर्मग्रंथात वर्षाऋतुमधील श्रावण मासात प्रतिदिन विविध धार्मिक व्रते सांगितली आहेत. श्रावण मासात प्रत्येक रविवारी मौन धारण करून ‘गभस्ति’ नावाच्या सूर्याचे पूजन करावे. प्रत्येक सोमवारी अनुक्रमे तांदूळ, तीळ, मूग, जवस, आणि पाचवा सोमवार असल्यास सातु हे ५ मुठी धान्य शिवपिंडीवर वहावे. या व्रताला ‘शिवमुष्टी’ असे म्हणतात. मंगळवारी मंगलागौरीचे व्रत आणि पूजन करतात. बुधवारी बुधपूजन, गुरुवारी बृहस्पतिपूजन, शुक्रवारी जीवंतिका पूजन आणि वरदलक्ष्मी व्रत, तसेच शनिवारी अश्वत्थमारुति पूजन करतात. यविषयीची अधिक माहिती सनातनच्या ‘सण, धार्मिक उत्सव आणि व्रते’ या ग्रंथात दिली आहे.
(संदर्भ : दाते पंचांग)
२. शास्त्रार्थ
२ अ. दर्श अमावास्या : अमावास्या तिथीचे मधले पाच प्रहर (दुसर्‍या प्रहरापासून सहाव्या प्रहरापर्यंत) ‘दर्श’ संज्ञक मानतात. ८.८.२०२१ या दिवशी दर्श अमावास्या आहे.
२ आ. दीपपूजन : आषाढ मासातील दर्श अमावास्येला ‘दिव्याची अवस’ म्हणतात. या दिवशी दीपपूजन करतात. या दिवशी समई, निरांजन इत्यादी स्वच्छ करून त्यांची पूजा करावी आणि प्रार्थना करून दिव्याला नमस्कार करावा. आपल्याला प्रकाश देणार्‍या दिव्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी दीपपूजन करतात.
२ इ. नक्तव्रतारंभ : सूर्यास्तानंतर प्रतिपदा असलेल्या दिवशी नक्तव्रतारंभ करावा. या दिवशी दिवसभर उपवास करून सूर्यास्तानंतर भोजन करतात.
२ ई. चंद्रदर्शन : अमावास्येनंतर चंद्राचे ‘चंद्रकोर’रूपात प्रथम दर्शन होते. हिंदु धर्मात चंद्रदर्शनाला विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी चंद्रदर्शन होणे भाग्यकारक आहे; कारण चंद्र हा मनाचा कारक ग्रह आहे. सूर्यास्तानंतर लगेचच केवळ थोड्या वेळासाठी चंद्रकोर दिसते. या तिथीची देवता ब्रह्मा आहे. ९.८.२०२१ या दिवशी सायंकाळी ८.०६ पर्यंत चंद्रदर्शन आहे.
२ उ. दग्ध योग : रविवारी द्वादशी, सोमवारी एकादशी, मंगळवारी पंचमी, बुधवारी तृतीया, गुरुवारी षष्ठी, शुक्रवारी अष्टमी आणि शनिवारी नवमी ही तिथी असेल, तर दग्ध योग होतो. दग्ध योग हा अशुभ योग असल्याने सर्व कार्यांसाठी निषिद्ध मानला आहे. ११.८.२०२१ या दिवशी बुधवार असून दुपारी ४.५४ पर्यंत तृतीया तिथी असल्याने ‘दग्ध योग’ आहे.
२ ऊ. भद्रा (विष्टी करण) : ज्या दिवशी ‘विष्टी’ करण असते, त्या काळाला ‘भद्रा’ किंवा ‘कल्याणी’ असे म्हणतात. भद्रा काळात शुभ आणि मंगल कार्ये करत नाहीत; कारण त्या कार्यांत विलंब होण्याचा संभव असतो. ११.८.२०२१ या दिवशी उत्तररात्री ४.१२ पासून दुसर्‍या दिवशी दुपारी ३.२५ पर्यंत विष्टी करण आहे.
२ ए. विनायक चतुर्थी : प्रत्येक मासाच्या अमावास्येनंतर येणार्‍या शुक्ल पक्षातील चतुर्थी तिथीला ‘विनायक चतुर्थी’ म्हणतात. या दिवशी श्री विनायक (गणेश) व्रत करतात. या दिवशी श्री विनायकी चतुर्थी माहात्म्य, व्रतकथा आणि श्री विनायक अष्टोत्तरशत नामस्तोत्र वाचतात. या उपासनेने सर्व कार्ये सिद्ध होतात. १२.८.२०२१ या दिवशी विनायक चतुर्थी आहे.
२ ऐ. दूर्वागणपतिव्रत : श्रावण शुक्ल पक्ष चतुर्थीला दूर्वागणपतिव्रत करतात. या व्रतामध्ये गणपतीची पूजा करून २१ / १२१ / १०२१ दूर्वा किंवा दुर्वांच्या जुड्या वाहतात. १२.८.२०२१ या दिवशी ‘दूर्वागणपतिव्रत’ आहे.
२ ओ. नागचतुर्थी (उपवास) : श्रावण शुक्ल पक्ष चतुर्थीला ‘नागचतुर्थी’ म्हणतात. नागपंचमीचा उपवास या दिवशी करतात.
२ औ. नागपंचमी : श्रावण शुक्ल पक्ष पंचमी तिथीला देवतास्वरूप नवनागांचे पूजन करतात. पंचमी तिथी तीन मुहूर्त (६ घटी) व्यापिनी षष्ठीने युक्त असावी. हा सामान्य नियम आहे. १३.८.२०२१ या दिवशी नागपंचमी आहे.
२ अं. महालक्ष्मी स्थापना आणि पूजन : श्रावण शुक्ल पक्ष पंचमी तिथीला महालक्ष्मी स्थापना आणि पूजन करतात.
२ क. घबाड मुहूर्त : हा शुभ मुहूर्त आहे. १३.८.२०२१ या दिवशी दुपारी १.४३ पासून दुसर्‍या दिवशी सकाळी ६.५६ पर्यंत घबाड मुहूर्त आहे.
२ ख. श्रियाळ षष्ठी : श्रावण शुक्ल षष्ठी हा दिवस ‘श्रियाळ षष्ठी’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. संततीसौख्य प्राप्तीसाठी, तसेच ‘संततीला दीर्घायुष्य प्राप्त व्हावे’, यासाठी हे व्रत करतात. या दिवशी षष्ठीदेवीचे भावपूर्ण पूजन करून ‘षष्ठीदेवी स्तोत्र’ वाचावे.
२ ग. सीतला सप्तमी : श्रावण शुक्ल पक्ष सप्तमी तिथीला ‘सीतला सप्तमी’ म्हणतात. रोगांपासून मुक्ती आणि समृद्धीप्राप्ती यांसाठी सीतला सप्तमी व्रत करतात. या दिवशी सीतलामातेचे पूजन करून उपवास करतात. या दिवशी थंड पदार्थ सेवन करतात. ‘या व्रताचरणाने नैसर्गिक आपत्ती आणि संसर्गजन्य आजार यांपासून रक्षण होते’, असे मानले जाते.
टीप १ – दग्ध योग, भद्रा (विष्टी करण), विनायक चतुर्थी, घबाड मुहूर्त आणि अन्वाधान यांविषयीची अधिक माहिती पूर्वी प्रसिद्ध केली आहे.
टीप २ – वरील सारणीतील शुभ / अशुभ दिवस पाहून ‘दिवस अशुभ आहे’, हे कळल्यावर ‘प्रवास किंवा इतर सेवा केल्यास त्याचे अशुभ परिणाम भोगावे लागतील’, अशी शंका साधकांच्या मनात निर्माण होण्याची शक्यता आहे. अशा साधकांनी संतांची पुढील वचने लक्षात ठेवावीत.
१. हरिचिया दासा हरि दाही दिशा ।
भावें जैसा तैसा हरि एक ।। – संत एकनाथ
अर्थ : भक्ताला सर्वत्र देवाचेच दर्शन होते. भक्ताचा जसा भाव असतो, त्या स्वरूपात त्याला देव दिसतो.
२. तुका म्हणे हरिच्या दासा ।
शुभ काळ दाही दिशा ।। – संत तुकाराम
अर्थ : तुकाराम महाराज म्हणतात, ‘भक्तासाठी सर्व दिशा आणि वेळ ही शुभच असते.’
ज्या व्यक्तीच्या मनात सतत ईश्वरप्राप्तीचा ध्यास आहे, अशा भक्ताची काळजी ईश्वर घेतो.’
– सौ. प्राजक्ता जोशी (ज्योतिष फलित विशारद, वास्तू विशारद, अंक ज्योतिष विशारद, रत्नशास्त्र विशारद, अष्टकवर्ग विशारद, सर्टिफाइड डाऊसर, रमल पंडित, हस्ताक्षर मनोविश्लेषण शास्त्र विशारद), महर्षि अध्यात्म विश्वविद्यालय, फोंडा, गोवा.
(२५.७.२०२१)