प्रसंगी क्षात्रधर्म अंगीकारणार्‍या हिंदु स्त्रिया !
मनाने आणि शरिराने कोमल असणार्‍या भारतीय नारी वेळप्रसंगी रणरागिणीचे रूप घेऊन विरांगनाही होतात, असे सिद्ध झाले आहे. अन्यायी महिषासुराला मारणारी श्री दुर्गा, पतीच्या अपमानाने क्षुब्ध होऊन पित्याच्या यज्ञकुंडात बेधडक उडी घेणारी शिवपत्नी दक्षा, यमाच्या प्रत्येक प्रश्नाचे समर्पक उत्तर देऊन पती सत्यवानाचे प्राण परत आणणारी सावित्री, सावित्रीसारखीच पतिव्रता आणि जिची तमिळनाडूत सहस्रो मंदिरे आहेत ती कण्णगी, कृष्णप्रेमात समर्पणाचे उच्च आदर्श प्रस्थापित करणार्‍या राधा आणि मीरा, आपल्या स्त्रीत्वाच्या रक्षणासाठी जळत्या चितेत प्रवेश करणारी पद्मिनी, कर्मवती या राण्या आणि इतर सहस्रो राजपूत स्त्रिया, मेवाडचा वंश वाचवण्यासाठी राजपुत्र उदयसिंह याच्याऐवजी स्वपुत्राचा बळी देणारी स्वामीनिष्ठ पन्नादाई, पाच पातशाह्या आणि स्वराज्याला विरोध असणारे स्वजन यांच्याशी लढून अत्यंत विपरीत अवस्थेत पुत्राकरवी हिंदवी स्वराज्याचे स्वप्न साकार करणार्‍या जिजाबाई, छत्रपती शिवाजी महाराजांचे द्वितीयपुत्र राजाराम यांना औरंगजेबाच्या मर्जीविरुद्ध आश्रय देणारी केलादची राणी चेन्नमा, १३ व्या शतकातील आंध्रमधील राज्याचा दोन दशके समर्थपणे सांभाळ करणारी रुद्रमाम्बा, अकबरासारख्या बलाढ्य राजाशी दोन हात करणारी गढमंडलची राणी दुर्गावती, पती मल्लसर्ज देसाई यांच्या निधनानंतर राज्य हडप करण्यासाठी आलेल्या इंग्रजांशी दोन हात करणारी कर्नाटकातील कित्तूरची राणी, ‘मेरी झांशी नही दुंगी’ असे म्हणत दत्तकपुत्र बालकाला पाठीशी बांधून इंग्रजांना आपल्या तळपत्या तलवारीचे पाणी दाखवणारी झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, पहिले पेशवे बाळाजी विश्वनाथ भट यांच्या पत्नी आणि अतुल पराक्रमी बाजीराव पेशवे यांच्या मातोश्री राजकारणनिपुण राधाबाई, भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी मृत्यूला कवटाळून हसत फासावर जाणार्‍या बावीस वीरांगना कर्तृत्ववान स्त्रियांची ही विविध रूपे सतत नतमस्तक व्हायला लावणारी आहेत !
– श्री. शंकर गो. पांडे, पुसद, जिल्हा यवतमाळ (संदर्भ : ‘एकता’, मे २०१३)