कर्मस्थान – मनुष्यजन्माचे सार्थक करणारे कुंडलीतील अत्यंत महत्त्वाचे स्थान !
मनुष्याचे जीवन कर्ममय आहे. कर्मफळ अटळ असते. चांगल्या कर्मांचे फळ म्हणून पुण्य मिळते, तर वाईट कर्मांचे फळ म्हणून पाप लागते. परमेश्‍वर प्रत्येक जिवाला त्याच्या कर्मानुसार न्याय देतो. त्यामुळे मानवाकडून होणार्‍या प्रत्येक अपराधानुसार त्याला दंड मिळतो आणि हा दंड त्याला भोगूनच संपवावा लागतो.
जन्माला येतांना मनुष्य स्वतः समवेत चांगले-वाईट कर्म घेऊन जन्माला येतो आणि त्या कर्मांचे हिशोब पूर्ण करतो. हा हिशोब पूर्ण झाला नाही, तर तो पूर्ण करण्यासाठी त्याला पुढील जन्म घ्यावा लागतो. मनुष्याला स्वतःच्या कर्मासह समवेत असणार्‍या व्यक्तींशी संबंधित कर्मे करून त्यांचे ऋणही फेडावे लागते, म्हणजेच प्रत्येक जन्मातील सहचारी व्यक्तींचे देवाणघेवाण हिशोब पूर्ण करावे लागतात. केवळ मनुष्य प्राण्यालाच बुद्धीने कुंडलीच्या माध्यमातून कर्माविषयी जाणून घेता येते, तसेच योग्य कर्म करून जन्माचे सार्थक (मोक्षप्राप्ती) करून घेणे शक्य होते. कर्माचे परिणाम हे सर्वस्वी अटळ असतात. त्यात परमेश्‍वरसुद्धा हस्तक्षेप करत नाही. कर्मभोग देवांनाही अटळ असतात.
कर्माच्या गति असती गहना । जें जें होणार तें कदा चुकेना ।
तें तें भोगल्यावीण सुटेना । देवादिकां सर्वांसी ॥ – शनिमाहात्म्य १३८
अर्थ : कर्मांच्या गती गहन असतात. होणारे कधीही चुकत नाही. कर्माचे भोग कुणालाही, म्हणजे अगदी देवादिकांनाही चुकत नाहीत.
१. कर्मांचे प्रकार
१ अ. संचित कर्मे : मागील अनेक जन्मांत केलेल्या पाप-पुण्यादी कर्मांना संचित कर्मे असे म्हणतात.
१ आ. प्रारब्ध कर्म : पूर्वजन्मांच्या कर्मांची फळे या जन्मी भोगावी लागतात. त्यांचा कार्यकारणभाव लक्षात येत नसल्याने त्यांना दैव, नशीब किंवा प्रारब्ध असे म्हटले जाते.
१ इ. क्रियमाण कर्म : आपल्या स्वतःच्या बुद्धीने किंवा इच्छेने आपण जे कर्म करतो, त्याला क्रियमाण कर्म असे म्हणतात.
२. कर्माचा उद्देश
किडामुंगीपासून प्रत्येक प्राणिमात्राच्या जीवनाचा उद्देश सातत्याने सुख मिळवणे आणि दुःख टाळणे, हाच असतो. मनुष्य सुखदायक गोष्ट मिळवणे आणि दुःखदायक गोष्ट टाळणे, यांसाठी सतत प्रयत्न, म्हणजे कर्म करत रहातो. केवळ मनुष्य प्राण्याला त्याच्या पत्रिकेतील कुंडलीतील कर्मस्थानावरून कर्माचा बोध होऊ शकतो.
३. कर्मयोगाविषयी विवेचन
३ अ. भगवान श्रीकृष्ण : भगवान श्रीकृष्णाने भगवद्गीतेत कर्मयोगाचे महत्त्व सांगितले आहे. या योगात कर्माद्वारे भगवंताची प्राप्ती कशी होते ?, याचे वर्णन केले आहे. कर्मयोगी कर्माचा त्याग करत नाहीत, तर कर्मफळांचा त्याग करतात आणि जन्म-मृत्यूच्या फेर्‍यांतून मुक्त होतात.
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
– श्रीमद्भगवद्गीता, अध्याय २, श्‍लोक ४७
अर्थ : माणसाला केवळ कर्म करण्याचा अधिकार आहे. कर्माचे फळ त्याच्या हातात नसते.
३ आ. संत रामदास स्वामी
मना त्वाचि रे पूर्वसंचीत केले ।
तयासारिखे भोगणे प्राप्त झाले ॥ – मनाचे श्‍लोक, श्‍लोक ११
अर्थ : हे मना, तू जे पाप अथवा पुण्य गेल्या जन्मांत केले आहेस, त्यानुसार तुला या जन्मात भोग भोगावे लागत आहेत.
३ इ. स्वामी स्वरूपानंद
कर्म तैसे फळ लाभते केवळ । आणिकांते बोल लावू नये ॥
पेरोनिया साळी गव्हाचे ते पीक । घ्यावया निःशंक धावू नये ॥
उत्तरासारखे येते प्रत्युत्तर । करावा विचार आपणाशी ॥
पहावे ते दिसे दर्पणी साचार । आपुला आचार ओळखावा ॥
स्वामी म्हणे होसी सर्वथैव जाणे । तुझ्या तू कारण सुखदुःखा ॥
अर्थ : आपण जसे कर्म करू, तसेच फळ आपल्याला लाभते. त्यासाठी इतरांना दोष देऊ नये. आपण जर साळीचे (भाताचे) पीक लावले असेल, तर गहू मिळावे, अशी अपेक्षा करू नये. आपण जे उत्तर देतो, तसेच प्रत्युत्तर आपल्याला मिळते, असा विचार करावा. आपण जसे पहातो, तसेच आपल्याला आरशामध्ये दिसते. त्यामुळे आपले आचरण कसे आहे ?, याकडे लक्ष द्यावे. स्वामी (स्वरूपानंद) म्हणतात, तुझ्या सुखाचे आणि दुःखाचे कारण सर्वथा तूच आहेस, हे लक्षात घे.
३ ई. मराठी भाषेतील साहित्यिक आणि कवी राम गणेश गडकरी
आहे जो विधिलेख भालिं लिहिला कोणास तो ना कळे ।
आहे जो सुखदुःखभोग नशिबीं कोणास तो ना टळे ॥
आहे जीवित हा हिशेब सगळा हा बोध चित्तीं ठसे ।
देणें हें गतकालिचे सकळही सव्याज देणें असे ॥
अर्थ : एखाद्याच्या नशिबी जे लिहिले आहे, ते कुणालाही टाळता येत नाही. नशिबी असलेले सुख-दुःखाचे भोग टळत नाहीत. त्यामुळे हे जीवन म्हणजे (पूर्वकर्मांचा) हिशेब आहे, हा बोध मिळतो आणि गतजन्मांतील हे सर्व देणे व्याजासहीत या जन्मात द्यावेच लागते.
४. कुंडलीतील कर्मस्थान
व्यक्तीचा जन्मदिनांक, जन्मवेळ आणि जन्मठिकाण यांवरून जी कुंडली सिद्ध केली जाते, ती जन्मकुंडली होय ! ही कुंडली म्हणजे जन्माच्या वेळी आकाशात जी ग्रहस्थिती असते, त्याचा नकाशाच होय. जन्मकुंडलीतील १० व्या स्थानाला, म्हणजेच दशम स्थानाला कर्मस्थान असे म्हणतात. दशम स्थानाला केंद्रस्थान किंवा उपचयस्थान असेही म्हणतात. कुंडलीतील १, ४, ७ आणि १० ही केंद्रस्थाने असून ती अतिशय शक्तीमान स्थाने असतात. कार्यशक्तींच्या दृष्टीने केंद्रस्थानातील पहिल्या स्थानापेक्षा चौथे, चौथ्यापेक्षा सातवे आणि सातव्यापेक्षा दहावे स्थान बलवान असते.
५. कर्मस्थानावरून कोणत्या गोष्टींचा बोध होतो ?
दशम स्थानावरून जातकाची जगातील ओळख, पितृसौख्य, दत्तकपुत्र, सासू, नोकरी किंवा व्यवसाय, कार्यक्षमता, अधिकाराचा योग, पत, प्रतिष्ठा, सामाजिक यश, कीर्ती, शासनाकडून होणारा सन्मान, प्रतिकूलतेविरुद्ध लढण्याची क्षमता, राजकारण, यज्ञयाग, सामर्थ्य, संन्यास आदींचा बोध होतो.
६. कुंडलीतील कर्मस्थान (दशम स्थान) दर्शवणारी आकृती
(क्रमशः उद्याच्या दैनिकात)
– सौ. प्राजक्ता जोशी, ज्योतिष फलित विशारद आणि महर्षि अध्यात्म विश्‍वविद्यालयाच्या ज्योतिष विभागाच्या प्रमुख, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (३१.७.२०१९)